Hiện nay, đa số ý kiến của người dân ở xã Cao Thắng (Lương Sơn, Hòa Bình) đều quen gọi là “thành nhà Mạc”. Tuy nhiên, khi hỏi về tư liệu lịch sử để chứng minh thì lại không ai biết.

Góc thành phía Tây còn sót lại

Anh Lương Đình Thái (38 tuổi, người đang thầu lại diện tích đất bên trong thành cổ để canh tác) cho biết: “Lớn lên nghe các cụ gọi là thành nhà Mạc thì cũng biết thế thôi, chứ không hề có tư liệu sử sách cụ thể ghi chép lại. Các cụ cao tuổi trong làng kể lại rằng ngày xưa ông bà kể có quan tướng nhà Mạc đóng quân ở đây và cho xây thành đắp lũy, rồi cứ thế truyền miệng cho nhau nghe”.

Tiến sĩ Vũ Thế Long đang trao đổi cùng các cụ cao tuổi ở thôn Bá Lam 2, xã Cao Thắng

Ông Nguyễn Đình Sán (82 tuổi, con trai vị chánh tổng xưa từng cai quản vùng đất này) lại khẳng định: Đây hoàn toàn không phải là thành nhà Mạc. Ngôi thành này được xây dựng dưới thời vua Gia Long triều Nguyễn.

Ông Sán cho biết từ ngày còn nhỏ ông đã được các cụ cao niên kể lại một câu chuyện rằng: Thời Tây Sơn, có một vị tướng tên là Đinh Công Bản làm lãnh binh, người vùng này gọi là ông Lãnh, gốc ở xã Cao Phong, tỉnh Sơn Tây. Còn sử cũ chép thuộc thôn Ông Khuộn, xã Cao Đăng, huyện Chương Đức, phủ Hoài An. Sau khi Nguyễn Ánh đánh dẹp nhà Tây Sơn, ông bị bại trận. Vợ chết, hai cha con ông lên ngựa chạy về đây, rồi chiêu tập quân lính, lập thành để bảo toàn lực lượng và đổi từ họ Đinh ra họ Nguyễn.

Cụ Nguyễn Thị Líu (83 tuổi, trú tại thôn Bá Lam 2, xã Cao Thắng) còn khẳng định mình chính là lớp cháu chắt hậu duệ của vị lãnh binh năm xưa ấy. Tuy nhiên câu chuyện cụ Líu kể về người lãnh binh lại có chi tiết khác.

Cụ Nguyễn Thị Líu

Theo cụ Líu, căn cứ vào gia phả dòng họ mình còn để lại thì trước kia gốc gác của dòng họ là họ Đinh ở vùng Cao Phong (Hòa Bình). Nhưng sau đó, anh em quan lang tranh giành ngôi vị nên đánh giết lẫn nhau. Một người trong số các anh em quan lang đã cùng vợ con và tùy tùng bỏ chạy khỏi cuộc tranh giành. Đến nơi này thấy địa thế thuận lợi bèn dừng lại và lập bản làng, khai hoang. Để tránh bị truy đuổi và trả thù, vị quan lang trên đã đổi từ họ Đinh ra họ Nguyễn.

 “Tính theo gia phả để lại thì đến đời tôi đã là 13 đời kể từ khi loạn lạc phải bỏ chạy và đổi họ. Họ Nguyễn chúng tôi ở đây cũng đã tổ chức nhiều cuộc tìm kiếm, liên hệ với họ hàng gốc tích là họ Đinh ở trong huyện Cao Phong nhưng đến nay vẫn chưa có kết quả. Ngôi thành này có phải do vị quan lang xưa xây dựng hay không thì tôi không rõ”, cụ Líu cho biết.

Nghĩa địa chôn lính Pháp tử trận?

Về thông tin một số người cho rằng ngôi thành này là do người Pháp xây dựng để đóng quân, cụ Líu khẳng định người Pháp không hề xây thành này, nếu có thì đã nghe các cụ kể lại rồi. Theo cụ Líu, trước Cách mạng tháng Tám, không riêng gì ngôi thành cổ mà toàn bộ khu vực thôn Bá Lam 2 bây giờ hầu hết là rừng cây rậm rạp, không có người ở. Toàn bộ xã Cao Thắng khi ấy chỉ lèo tèo vài nóc nhà sàn.

Khu vực cổng thành phía Tây - theo cụ Nguyễn Thị Líu - trước kia là nghĩa địa chôn lính Pháp tử trận trong Chiến dịch Hòa Bình (1951 - 1952).

“Ngôi thành cổ khi ấy bỏ hoang, không ai đến, thậm chí còn có cả cọp beo, lợn rừng sinh sống trong đấy. Mấy chị em tôi vẫn thường vào gần đây hái củi, nhưng cũng không dám vào sâu. Sau năm 1945, nơi này mới có người đến ở. Nhất là sau khi người Pháp quay lại lập đồn bốt và đóng quân ở khu vực Chợ Bến - Xuân Mai thì người dân mới di cư vào vùng này lánh nạn. Khi đó nơi đây là vùng tề”, cụ Líu nhớ lại.

Cũng theo cụ Líu, trong những năm 1951 - 1952, khi bộ đội ta mở “Chiến dịch Hòa Bình” để tấn công giặc Pháp thì khu vực này là nơi diễn ra những trận đánh ác liệt. Khi đó, ban ngày thành cổ là do người Pháp đóng, còn về ban đêm khi người Pháp rút về đồn thì thành cổ lại do bộ đội và du kích ta đóng.

“Trong chiến dịch này, lính Tây chết nhiều lắm, đa số là lính Tây đen. Xác lính chết trận được người Pháp bó bằng vải dù đưa về chôn ở khu vực sát cổng phía Tây của thành cổ. Cổng thành phía Tây bây giờ lúc đó chính là nghĩa địa chôn giặc Pháp. Sau năm 1954, lính Pháp rút đi, nghĩa địa này vẫn còn.

Hiện nay, nghĩa địa đã bị người dân san lấp để canh tác, dấu tích chỉ còn một vài mô đất sót lại ở gần tường thành phía Tây”, cụ Líu cho biết thêm.

Về những tư liệu trên, Tiến sĩ Vũ Thế Long (thuộc Viện Khảo cổ học Việt Nam) nhận xét: Dù không có văn bản sử liệu cụ thể, nhưng đây vẫn là những tư liệu quý giá, qua đó gợi mở những thông tin nhất định. Kết hợp với nghiên cứu, khảo sát và khai quật, có thể tìm được câu trả lời thỏa đáng cho ngôi thành cổ bí ẩn này.

Hoàng Sơn/Bee