Có một gian trưng bày của Bảo tàng Phòng không -Không quân dù khá khiêm tốn nhưng rất thu hút khách tham quan, đó là gian trưng bày về Ban nghiên cứu Không quân, tiền thân của lực lượng không quân nhân dân Việt Nam anh hùng.
Trong đó, mọi người bị tò mò bởi những chi tiết máy còn lại của hai chiếc máy bay do Hoàng Đế Bảo Đại tặng Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hòa sau ngày độc lập.
Từ những thông tin này nhiều khách tham quan không khỏi tò mò: Hai chiếc máy bay Bảo Đại đã được ta sử dụng như thế nào? Hiện nó có còn không?
Máy bay lên chiến khu
Chúng tôi đem những thắc mắc này tìm đến Đại tá Nguyễn Hữu Đạc -Giám đốc Bảo tàng thì được anh cho biết: Có một câu chuyện ghi trong cuốn “Lịch sử Sư đoàn Không quân 371”. Sau Ngày Độc lập, dù chính quyền non trẻ thiếu thốn đủ bề nhưng việc bàn giao tài sản cho cựu hoàng Bảo Đại được tiến hành rất nghiêm túc.
Máy bay, ô tô, những thứ được coi là quà biếu của Pháp dành cho cựu hoàng, chính quyền đã để lại cho ông sử dụng. Nhưng cựu hoàng, có lẽ vì cảm thông, đã nhất quyết tặng lại hai chiếc máy bay cho chính quyền cách mạng.
Chính phủ đã chấp nhận với ý định thành lập một câu lạc bộ không quân, huấn luyện phi công, đặt nền móng cho sự phát triển lực lượng không quân sau này.
 |
| Mẫu chiếc máy bay Tiger Moth. |
Ngày 9 tháng 3 năm 1949, Bộ Quốc phòng -Tổng tư lệnh quyết định thành lập Ban nghiên cứu không quân thuộc Bộ Tổng tham mưu. Ban có nhiệm vụ xây dựng cơ sở nghiên cứu bước đầu về không quân, tìm hiểu hoạt động của không quân Pháp.
Hai máy bay của Bảo Đại có tên là Tiger Moth và Morane Saulnier. Chiếc Tiger Moth là loại máy bay một động cơ, do Anh chế tạo, hai tầng cánh, hai chỗ ngồi, thân bọc vải, tốc độ chậm, có thể hạ cánh ở sân bay ngắn, hẹp, kể cả trên đồng cỏ.
Không quân Anh dùng để tập lái và liên lạc. Chiếc Morane Saulnier do Pháp chế tạo là loại máy bay thể thao một động cơ, thân kim loại, một tầng cánh, hai chỗ ngồi. Đồng chí Tạ Quang Bửu - Thứ trưởng Bộ Quốc phòng giao nhiệm vụ cho đồng chí Phan Phác, Cục trưởng Cục Quân huấn tổ chức đưa máy bay ra bằng tàu hỏa (sau khi tháo cánh) và đưa lên Kim Đái, Sơn Tây. Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, hai chiếc máy bay tiếp tục được tháo rời, chuyển bằng thuyền lên Bình Ca, rồi lên Soi Đúng (Tuyên Quang).
Để tìm hiểu sâu hơn về quá trình sử dụng hai chiếc máy bay vào huấn luyện và học tập của Ban Nghiên cứu không quân thời đó, tôi đã tìm đến Đại tá Nguyễn Tâm Trinh là thành viên đội huấn luyện của Ban từ những ngày đầu tiên.
Bên cạnh đó, tôi còn được nghe ông Nguyễn Trọng Uyển là con trai của ông Nguyễn Văn Đống -một trong hai người trông coi và bảo dưỡng hai chiếc máy bay của cựu hoàng Bảo Đại. ông Nguyễn Văn Đống, quê ở phường Sở Dầu, quận Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng, từng là lính thuộc địa Pháp tham gia đại chiến thế giới thứ nhất.
Được đào tạo nghề chữa lắp ráp máy bay tại Pháp với bằng tốt nghiệp hạng nhì cùng với sắc phong cửu phẩm của vua Bảo Đại. ông đã có thời gian làm việc cho Hãng Hàng không AirFrance của Pháp tại các trường bay Tân Sơn Nhất, Gia Lâm, Bạch Mai.
Sau này ông Nguyễn Trọng Uyển được cha trực tiếp đưa vào xưởng của Ban nghiên cứu làm việc. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, ông Uyển chuyển sang Cục Điện ảnh công tác cho đến khi về hưu. ông Uyển kể lại:
- Trong quá trình vận chuyển máy bay từ Sơn Tây lên Tuyên Quang liên tục bị máy bay Pháp phát hiện và bắn phá. Chiếc Morane bị mất hai mỏm đầu cánh, chiếc Tiger Moth bị thủng nhiều lỗ trên thân cánh và đuôi. Một số bộ phận khác như khung, dây cáp căng cánh... bị thủng đứt.
Hai chiếc máy bay đã được đưa vào xưởng ở khu rừng rậm thuộc thôn Soi Đúng để sửa chữa. Trưởng kíp thợ lúc đó là ông Nguyễn Văn Đống, bên cạnh đó còn có những người thợ cũng từng làm việc tại các trường bay Gia Lâm, Bạch Mai như: Thợ máy Trần Văn Mai, Lưu Văn Nghệ; thợ điện Nguyễn Văn Khánh; ông Nguyễn Văn Chất cùng với ông Đống trông nom bảo quản hai chiếc máy bay từ khi nó còn là của hoàng đế Bảo Đại.
Để sửa chữa và tiến hành sơn lại máy bay, Ban Nghiên cứu không quân đã cử người về xuôi, nơi giáp ranh vùng tạm chiếm để tìm mua nguyên vật liệu phụ tùng đồ nghề như: Vải diềm bâu khổ rộng, lụa tơ tằm, sơn loại tốt, dây cáp...
Toàn bộ vải cũ trên máy bay được bóc ra, thay vào đó bằng vải mới và sơn lại, chiếc Tiger Moth được sơn phù hiệu cờ đỏ sao vàng, các đầu dây cáp bị đứt phải nối lại từng sợi rất tỉ mỉ. Sau gần nửa năm đã hàn gắn sửa chữa xong các bộ phận chủ yếu, còn lại dụng cụ đo độ cao và đèn bay đêm là không sửa được.
Cuộc huấn luyện đầu tiên
Tháng 6 năm 1949, chiếc máy bay Tiger Moth hai tầng cánh được một người Nhật, có tên Việt Nam là Lan bay thử nghiệm. Chuyến bay đã không thành công, máy bay đâm vào bãi ngô bên cạnh đường băng. Một tháng sau cấp trên cử phi công người Đức mang tên Việt Nam là Nguyễn Đức Việt, một người gốc Đức, là phi công lái máy bay liên lạc, chạy sang ta hàng từ đầu kháng chiến ở Trung Bộ.
Nguyễn Đức Việt đã cùng với ông Nguyễn Văn Đống thực hiện nhiệm vụ bay thử. Sau khi thực hiện bay một vòng ở độ cao 800m, phi công Nguyễn Việt Đức thực hiện động tác biểu diễn, ông hạ độ cao xuống cách mặt đất chừng 100m rồi lại ngóc lên bay tiếp một vòng nữa.
Nhưng từ khi máy bay khuất qua bên kia dãy núi cao phía tây sân bay thì mọi người không còn thấy gì nữa. Thì ra khi bay thử vòng thứ hai, Nguyễn Đức Việt có ý hạ độ cao gần mặt sông Gâm, từ đó hạ cánh thăng bằng xuống đường băng.
Song, vì trời tối, sương mù dày đặc, tầm nhìn hạn chế nên máy bay xuống quá thấp, khi phát hiện cánh máy bay chạm mặt nước Nguyễn Đức Việt vội kéo cần lái bay lên. Tuy nhiên, phát hiện phía trước là dãy núi cao nên ông Đống ngồi phía trước đã vội ấn cần lái cho máy bay đâm xuống sông nhờ sức cản của nước đã giữ an toàn cho cả hai người. Vài ngày sau, Ban Nghiên cứu không quân cho đóng mảng nứa vớt máy bay về, cánh quạt máy bay bị gãy, kính chắn phía trước bị vỡ.
Chuyến bay thử nghiệm không thành công trong hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn về cán bộ kỹ thuật, phương tiện và các mặt bảo đảm của những năm đầu kháng chiến, chúng ta chưa có điều kiện xây dựng một lực lượng không quân chiến đấu hiện đại, yêu cầu cao.
Đi tìm hiện vật
Một số linh kiện còn lại của 2 chiếc máy bay được trưng bày tại Bảo tàng Phòng không -Không quân
Hai chiếc máy bay từ khi gặp sự cố nói trên đã không thể cất cánh được nữa, Ban Nghiên cứu đã sử dụng làm buồng tập lái dưới mặt đất, rồi tháo nhỏ ra cùng với xác máy bay Pháp do ta bắn rơi làm mô hình học tập cho các học viên.
Sau đó Ban Nghiên cứu không quân giải thể, mỗi người chuyển đi học các chuyên ngành khác nhau. Do đó, vũ khí và các bộ phận của hai chiếc máy bay được đưa vào gửi trong dân. Và trong một thời gian dài dường như không ai còn nhớ đến nó nữa.
Người chịu trách nhiệm lưu giữ đã chết, các tư liệu và hiện vật dần bị thất lạc và hư hỏng. Năm 1994, ông Nguyễn Tâm Trinh, Nguyễn Trọng Uyển cùng các cựu chiến binh của Ban Nghiên cứu đã hành hương về chiến trường xưa, thu thập được một số ít linh kiện và tư liệu của hai chiếc máy bay này như hình tư liệu về các hoạt động sửa chữa và huấn luyện, một số linh kiện gồm: Súp-pap, ống dẫn nhiên liệu, ống xả... Các hiện vật tư liệu này đã được trao lại cho Bảo tàng Hàng không dân dụng và Bảo tàng Phòng không -Không quân.
Riêng ông Nguyễn Tâm Trinh còn làm một mô hình chiếc máy bay Tiger Moth tặng Bảo tàng Quân chủng để tiện cho việc tìm hiểu của khách tham quan hiện nay.