Cuốn sách “Đại học: Định chế giáo dục cao thay đổi thế giới” của tác giả Nguyễn Xuân Xanh được đánh giá là một công trình quan trọng về lịch sử và triết lí giáo dục đại học rất đáng đọc.
"Đại học - Định chế giáo dục cao thay đổi thế giới" là cuốn sách nói về lịch sử 900 năm của định chế giáo dục xuất hiện tại châu Âu Trung cổ thế kỷ 12 và tồn tại đến nay. Sách gồm ba phần: Lịch sử đại học. Tư liệu lịch sử và Tiểu luận, đề cập về những kinh nghiệm và thay đổi của đại học từ Tây sang Đông, trải qua hai giai đoạn chính: Trung cổ trung kỳ thế kỷ 12 và 13, và đầu thế kỷ 19. Tác phẩm giúp người đọc hiểu những nguyên lý hoạt động, sứ mệnh của đại học để tạo ra một quốc gia giàu mạnh như những nhà cải cách Nhật Bản Minh Trị 150 năm trước mong muốn.
Tác giả đã giúp chúng ta nhìn lại lịch sử phát triển của đại học từ Trung cổ đến hiện đại. Những mô hình thành công trên thế giới cho thấy, tự chủ đại học không chỉ là một chính sách, mà còn là yếu tố sống còn quyết định sự thăng hoa của tri thức và sáng tạo.
Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, làm sao để các trường đại học Việt Nam thực sự “cất cánh” với tinh thần tự chủ, đổi mới sáng tạo và trách nhiệm xã hội?
Lịch sử đại học thế giới
Từ mô hình đại học Bologna, Paris, Oxford của châu Âu trung đại đến Humboldt của Đức, Harvard của Mỹ hay Tokyo của Nhật Bản, tất cả đều cho thấy một điều: Đại học phát triển mạnh nhất khi có tự chủ thực sự.
Ở mô hình Humboldt, đại học là nơi kết hợp giữa nghiên cứu và giảng dạy, nơi khoa học dẫn dắt tri thức, còn giảng viên và sinh viên cùng tham gia vào hành trình khám phá mới. Ở Harvard hay MIT, sự gắn kết với doanh nghiệp, xã hội giúp nghiên cứu không chỉ nằm trên sách vở mà trở thành động lực phát triển kinh tế - xã hội.
Câu hỏi đặt ra là "Đại học Việt Nam đã thực sự có không gian để sáng tạo, phát triển như các mô hình ấy chưa?".
Cơ hội và thách thức
Việt Nam đã và đang thực hiện chủ trương tự chủ đại học. Nhiều trường đã chuyển đổi mô hình, có quyền tự quyết về tài chính, nhân sự và chương trình đào tạo. Tuy nhiên, tự chủ không đơn thuần là “tự lo tài chính”, mà còn phải đi cùng với trách nhiệm giải trình, chất lượng đào tạo và đặc biệt là quyền tự do học thuật.
Nếu tự chủ chỉ dừng lại ở việc tăng học phí mà không có sự thay đổi về cách thức quản trị, cách thức giảng dạy và nghiên cứu thì e rằng chỉ mới nửa vời.
Ngược lại, nếu tự chủ thực sự là một động lực để đổi mới, để các trường có quyền tự quyết trong tuyển sinh, chương trình, hợp tác quốc tế, nghiên cứu khoa học thì đại học Việt Nam hoàn toàn có thể bứt phá.
Và tất nhiên, quản lí nhà nước trong bối cảnh “tự chủ thực sự” cần một tầm cao mới, vừa đảm bảo thông thoáng nhưng vẫn đảm bảo kiểm soát chất lượng cũng như các vấn đề an ninh, an toàn…
Để đại học Việt Nam cất cánh
Qua các phân tích của tác giả Nguyễn Xuân Xanh có thể khái quát lại rằng, một nền đại học thực sự mạnh cần có một số yếu tố cốt lõi sau đây:
Một là tự chủ thực sự: Các trường cần được quyền quyết định nhân sự, tài chính, chương trình đào tạo mà không bị ràng buộc bởi cơ chế hành chính nặng nề.
Hai là nghiên cứu khoa học là trụ cột: Một trường đại học mạnh không thể chỉ dừng ở việc giảng dạy, mà còn phải trở thành trung tâm nghiên cứu, sáng tạo tri thức.
Ba là gắn kết với doanh nghiệp và xã hội: Mô hình đại học - doanh nghiệp cần được thúc đẩy mạnh mẽ để nghiên cứu không chỉ phục vụ bài báo mà còn có giá trị thực tiễn.
Bốn là hội nhập quốc tế: Tăng cường hợp tác, thu hút giảng viên và sinh viên quốc tế, học hỏi các mô hình tiên tiến sẽ giúp đại học Việt Nam tiến nhanh hơn.
Kỉ nguyên vươn mình
Chưa bao giờ cơ hội để giáo dục đại học Việt Nam bứt phá lại lớn như hôm nay. Trong kỉ nguyên số, nơi tri thức và công nghệ là chìa khóa của tăng trưởng, các trường đại học không chỉ là nơi truyền đạt kiến thức mà còn phải trở thành động lực thúc đẩy sự phát triển quốc gia.
Chúng ta đang có nhiều lợi thế, khi một lực lượng trẻ năng động, khả năng kết nối tri thức toàn cầu dễ dàng hơn bao giờ hết, đồng thời sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và cộng đồng xã hội đối với giáo dục đại học ngày càng nhiều hơn.
Nhiều trường đại học đã bước đầu hội nhập mạnh mẽ, áp dụng mô hình đào tạo hiện đại, đẩy mạnh nghiên cứu và hợp tác quốc tế. Tuy nhiên, khoảng cách giữa chúng ta với những nền giáo dục tiên tiến vẫn còn khá xa.
Câu hỏi lúc này không phải là “chúng ta có thể làm được không?” mà là “chúng ta có dám thay đổi để làm tốt hơn không?”.
Nếu có một chiến lược rõ ràng và chính sách đổi mới thực sự, thì chắc chắn các trường đại học sẽ mạnh dạn dám bước ra khỏi lối mòn cũ, để giảng viên và sinh viên có đủ điều kiện để phát huy tối đa năng lực, lúc đó giáo dục đại học Việt Nam hoàn toàn có thể vươn tầm.
Đất nước vươn mình trỗi dậy, đại học bứt phá không chỉ là ước vọng, là khẩu hiệu mà phải là mệnh lệnh thì không gì là không thể.
Tóm lại, nhìn lại lịch sử, chúng ta thấy rằng những nền giáo dục đại học mạnh nhất luôn là nơi có không gian tự do để sáng tạo và đổi mới.
Nếu chúng ta thực sự mong muốn nền giáo dục đại học Việt Nam bứt phá, thì đã đến lúc cần một cuộc cải tổ thực sự, nơi tự chủ không chỉ là khẩu hiệu, mà là động lực để các trường cất cánh.
Tự chủ đại học có thể là một hành trình đầy thách thức, nhưng nếu không dám bước đi, chúng ta mãi mãi chỉ dừng lại ở những cuộc tranh luận. Hãy cùng suy ngẫm và hành động vì một Việt Nam thịnh vượng, hùng cường.
Cuốn sách "Đại học - Định chế giáo dục cao thay đổi thế giới" của tác giả Nguyễn Xuân Xanh đã đoạt giải Sách hay năm 2019.