Để tự chủ hiệu quả, việc các cơ sở giáo dục đại học tham gia đào tạo theo diện đặt hàng, giao nhiệm vụ, đấu thầu là một trong những hướng đi giúp nhà trường gia tăng nguồn thu cũng như nâng cao chất lượng. Tuy nhiên, nhiều trường vẫn gặp khó khăn khi triển khai trong thực tiễn, nhất là các trường đào tạo thuộc lĩnh vực Nông - Lâm - Thủy sản.
Một trong những nhiệm vụ, giải pháp mà Nghị quyết 51 đặt ra là nghiên cứu sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các quy định về đặt hàng, giao nhiệm vụ, đấu thầu cung ứng dịch vụ sự nghiệp công lập trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo, làm căn cứ cho việc thực hiện tự chủ của các cơ sở giáo dục công lập, nhất là các cơ sở giáo dục đại học công lập.
Nhiều rào cản khiến cơ chế đặt hàng đào tạo chưa phát huy hiệu quả
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Trần Đình Lý – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Nông Lâm Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ: "Việc thực hiện cơ chế đặt hàng, giao nhiệm vụ và đấu thầu cung ứng dịch vụ sự nghiệp công lập trong giáo dục đại học là một xu hướng tất yếu trong quá trình đổi mới giáo dục. Cơ chế này giúp các cơ sở giáo dục nâng cao tính tự chủ, tạo động lực phát triển bền vững và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế.
Thực tiễn triển khai cho thấy, vẫn còn nhiều thách thức như: hành lang pháp lý chưa hoàn chỉnh, các quy định còn chồng chéo và thiếu ổn định, gây không ít vướng mắc trong quá trình thực hiện. Bên cạnh đó, thủ tục hành chính còn rườm rà, gây mất thời gian và nguồn lực của các bên liên quan. Một điều đáng lo ngại là nguồn lực tài chính chưa được đảm bảo khiến nhiều trường đại học gặp khó khăn trong việc thực hiện nhiệm vụ theo cơ chế này.
Mặc dù vậy, nếu được triển khai bài bản và có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành, cơ chế này sẽ tạo điều kiện để giáo dục đại học phát triển mạnh mẽ, nâng cao chất lượng đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ".
Theo thầy Lý, lợi ích lớn nhất của cơ chế đặt hàng, giao nhiệm vụ và đấu thầu là giúp các trường đại học từng bước nâng cao tính tự chủ tài chính, giảm bớt sự phụ thuộc vào ngân sách nhà nước. Khi có nguồn thu ổn định từ các hợp đồng đặt hàng, cơ sở giáo dục đại học có thể tái đầu tư vào cơ sở vật chất, nâng cao chất lượng giảng dạy và nghiên cứu.
Bên cạnh đó, cơ chế này cũng là động lực để các trường đổi mới phương pháp giảng dạy, bám sát nhu cầu thực tế của thị trường lao động. Việc hợp tác chặt chẽ với doanh nghiệp thông qua cơ chế đặt hàng sẽ giúp sinh viên có nhiều cơ hội thực hành, nâng cao kỹ năng và tăng khả năng tìm kiếm việc sau khi tốt nghiệp.
Tuy nhiên, hạn chế lớn nhất vẫn là sự thiếu đồng bộ trong chính sách và hướng dẫn triển khai. Do chưa có khung pháp lý rõ ràng, thống nhất, nhiều trường còn lúng túng trong việc thực hiện. Ngoài ra, việc thiếu nguồn lực tài chính ban đầu và các ưu đãi phù hợp cũng khiến nhiều trường gặp khó khăn trong giai đoạn đầu áp dụng cơ chế này.
Cùng bàn về vấn đề này, Tiến sĩ Nguyễn Chí Hiểu – Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên chia sẻ: “Hằng năm Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên đều được Nhà nước giao nhiệm vụ đào tạo theo hình thức đặt hàng. Việc này do Bộ Giáo dục và Đào tạo triển khai, chủ yếu thông qua hệ thống các trường dự bị đại học dân tộc và trường ở vùng cao, nhằm tạo cơ hội học tập cho học sinh dân tộc thiểu số. Ngoài ra, trường còn được giao đào tạo một số sinh viên Lào, theo các hiệp định hợp tác giữa Việt Nam và Lào.
Tuy nhiên, số lượng chỉ tiêu đặt hàng đào tạo không nhiều, nguyên nhân chủ yếu do nhóm ngành Nông - Lâm - Thủy sản ít thu hút người học. Theo thống kê của Bộ Giáo dục và Đào tạo, tỷ lệ tuyển sinh của các trường thuộc nhóm ngành này thường chỉ đạt dưới 50% tổng chỉ tiêu trên phạm vi toàn quốc.
Tình trạng thiếu hụt người học đang trở thành rào cản lớn trong công tác tuyển sinh của nhóm ngành này, gây ảnh hưởng trực tiếp đến việc phân bổ chỉ tiêu đào tạo theo hình thức đặt hàng từ Nhà nước”.
Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên cho biết thêm, về mặt cơ chế thực hiện, hoạt động đặt hàng, giao nhiệm vụ đào tạo vẫn chủ yếu theo hình thức “trên giao, dưới nhận”. Nhà trường ít có cơ hội tham gia vào quá trình đấu thầu do cơ chế còn chưa rõ ràng và chưa tạo điều kiện để các trường chủ động lựa chọn hoặc đề xuất theo năng lực thực tế.
Hiện nay, nhu cầu nhân lực trong các ngành Nông nghiệp, Lâm nghiệp, Thủy sản khá lớn. Đây đều là những lĩnh vực then chốt, giữ vai trò quan trọng đối với an sinh xã hội, an ninh lương thực và sự phát triển bền vững của nền kinh tế. Tuy nhiên, số lượng sinh viên lựa chọn theo học các ngành này còn hạn chế. Vì vậy, việc Nhà nước chủ động đặt hàng đạo tạo với khối ngành Nông - Lâm - Thủy sản là rất cần thiết nhằm bảo đảm nguồn nhân lực cho các lĩnh vực thiết yếu của nền kinh tế.
Để thực hiện hiệu quả cơ chế này, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Nông Lâm Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, cần có chính sách đồng bộ từ nhiều phía, cụ thể:
Thứ nhất, cần hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng các văn bản hướng dẫn cụ thể, rõ ràng, giúp các trường đại học dễ dàng thực hiện và tránh tình trạng chồng chéo trong quản lý.
Thứ hai, đơn giản hóa thủ tục hành chính, rà soát, cắt giảm các thủ tục không cần thiết, giúp các cơ sở giáo dục tiếp cận cơ chế này nhanh chóng và hiệu quả hơn.
Thứ ba, tạo cơ chế tài chính linh hoạt, cho phép các trường đại học tự chủ trong việc sử dụng nguồn thu từ đặt hàng, giao nhiệm vụ để tái đầu tư phát triển.
Thứ tư, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ, tăng cường hợp tác giữa các trường đại học và doanh nghiệp, đảm bảo đầu ra cho sinh viên và nâng cao tính ứng dụng của nghiên cứu khoa học.
Thứ năm, cần có chính sách hỗ trợ về vốn và ưu đãi thuế cho các trường trong giai đoạn đầu triển khai cơ chế này, giúp họ ổn định và phát triển bền vững.
"Nếu các giải pháp trên được thực hiện đồng bộ, cơ chế đặt hàng, giao nhiệm vụ và đấu thầu sẽ trở thành động lực quan trọng giúp giáo dục đại học phát triển mạnh mẽ, đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động và hội nhập quốc tế", vị phó hiệu trưởng nêu quan điểm.
Hoàn thiện cơ chế đặt hàng, giao nhiệm vụ, đấu thầu nhằm đảm bảo công bằng và hiệu quả
Theo Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên, để thực hiện hiện hiệu quả quy định về đặt hàng, giao nhiệm vụ, đấu thầu, đầu tiên, cần có sự thay đổi mạnh mẽ trong khung pháp lý hiện hành. Hiện nay, vẫn chưa có quy định rõ ràng, đồng bộ về tiêu chí, quy trình lựa chọn cơ sở đào tạo, gây khó khăn trong quá trình triển khai thực tế.
Chẳng hạn, Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên có đầy đủ cơ sở vật chất, đội ngũ giảng viên và chất lượng đào tạo đã được kiểm định, nhưng số lượng đặt hàng, giao nhiệm vụ còn hạn chế. Trong khi đó, một số trường có điều kiện tương tương, thậm chí ở mức thấp hơn, được giao chỉ tiêu nhiều hơn. Điều này cho thấy, vấn đề trong cơ chế lựa chọn và phân bổ còn vướng mắc, cần rà soát, điều chỉnh để đảm bảo công bằng, hiệu quả.
Tiếp theo, cần có hệ thống đánh giá, giám sát rõ ràng về cơ chế kiểm soát chất lượng sau khi đặt hàng, giao nhiệm vụ đào tạo. Trong bối cảnh nhiều cơ sở cùng tham gia đào tạo theo hình thức đặt hàng, việc đánh giá chất lượng đầu ra của sinh viên và phản hồi từ đơn vị sử dụng lao động cần được xem là căn cứ quan trọng để tiếp tục phân bổ chỉ tiêu. Hiện tại, cơ chế kiểm soát chất lượng này gần như chưa được xây dựng một cách hệ thống, dẫn đến khó khăn trong việc bảo đảm hiệu quả và công bằng trong đào tạo.
Ngoài ra, nguồn lực tài chính cho đặt hàng đào tạo còn hạn chế. Thực tế, ngân sách phân bổ cho hoạt động này vẫn ở mức thấp, chi cho giáo dục nói chung còn hạn chế. Các ngành đặc thù, có vai quan trọng đối với an ninh lương thực, phát triển bền vững và an sinh xã hội vẫn chưa được ưu tiên đúng mức. Điều này khiến nhiều cơ sở đào tạo gặp khó khăn trong việc duy trì chất lượng và mở rộng quy mô đào tạo.
Mỗi năm, Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên chỉ tiếp nhận một số lượng nhỏ sinh viên theo diện đặt hàng. Tuy nhiên, nguồn kinh phí dành cho nhóm đối tượng này thường không được giải ngân kịp thời, thậm chí thiếu ổn định, gây ảnh hưởng đến công tác tổ chức giảng dạy và quản lý đào tạo.
Ngoài ra, dù Nhà nước đã ban hành chính sách miễn giảm học phí và hỗ trợ chi phí học tập cho sinh viên dân tộc thiểu số, vùng sâu vùng xa, nhưng nguồn kinh phí cấp bù cho các cơ sở đào tạo thường chậm trễ. Điều này ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động của nhà trường vì đây cũng được coi là một hình thức đặt hàng gián tiếp từ Nhà nước.
“Để cơ chế đặt hàng, giao nhiệm vụ thực sự hiệu quả, cần hoàn thiện cơ chế lựa chọn và phân bổ chỉ tiêu, tăng cường kiểm soát chất lượng đào tạo và bảo đảm nguồn lực tài chính được phân bổ đầy đủ, kịp thời”, vị phó hiệu trưởng nhấn mạnh.
Thầy Hiểu cho biết, từ năm học 2025-2026, các trường đại học công lập sẽ phải thực hiện cơ chế tự chủ tài chính hoàn toàn theo lộ trình do Chính phủ và Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định. Tuy nhiên, đối với những trường như Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Thái Nguyên, nếu nguồn ngân sách nhà nước bị cắt ngay khi bước vào giai đoạn tự chủ, sẽ khiến trường gặp nhiều khó khăn trong vận hành.
Hiện nay, công tác tuyển sinh vẫn gặp nhiều khó khăn, khiến nhiều trường đại học không tuyển đủ chỉ tiêu. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn thu từ học phí, đây là nguồn tài chính chủ yếu để chi cho các hoạt động thường xuyên. Không chỉ vậy, các trường chưa thể chủ động điều chỉnh học phí do phải tuân theo quy định của Nhà nước.
Trong bối cảnh chi phí vận hành ngày càng tăng, việc không được tự quyết mức thu khiến các cơ sở đào tạo khó cân đối tài chính, ảnh hưởng đến chất lượng và ổn định hoạt động. Vì vậy, tự chủ tài chính là bài toán khó đối với các trường đào tạo nhóm ngành Nông - Lâm - Thủy sản.
Theo thầy Hiểu, để hoàn thiện quy định về đặt hàng, giao nhiệm vụ, đấu thầu cung ứng dịch vụ sự nghiệp công lập trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo, cần nâng cao tính cạnh tranh trong cơ chế đặt hàng, thay vì giao nhiệm vụ từ trên xuống. Khi có cơ chế cạnh tranh lành mạnh, minh bạch, các cơ sở đào tạo sẽ có động lực nâng cao chất lượng, góp phần cải thiện hiệu quả của toàn bộ hệ thống giáo dục, đặc biệt đối với các trường đào tạo nhóm ngành đặc thù.
Ngoài ra, cần đổi mới cách thức phân bổ ngân sách theo hướng linh hoạt và hiệu quả hơn. Các Bộ, ban, ngành có thể xem xét mô hình cấp kinh phí theo kết quả đầu ra. Cơ sở nào có chất lượng đào tạo tốt, được thị trường lao động đánh giá cao, nhận được phản hồi tích cực từ phía doanh nghiệp… sẽ được nhận nguồn ngân sách tương xứng với kết quả đó.
Thầy Hiểu đề xuất thêm, Nhà nước nên đặt hàng đào tạo với các cơ sở giáo dục đại học có năng lực và hỗ trợ kinh phí để đảm bảo các trường có thể duy trì được chất lượng đào tạo. Gắn đào tạo với thị trường lao động, kết hợp với doanh nghiệp, hợp tác xã, viện nghiên cứu để sinh viên ra trường sẽ có việc làm ngay. Bên cạnh đó, cần có thêm ưu đãi học phí, học bổng, cam kết việc làm sau khi tốt nghiệp để thu hút sinh viên theo học.
Không chỉ vậy, cần nghiên cứu giao quyền tự chủ mở ngành cho các trường chưa tự chủ tài chính nếu trường đáp ứng được các điều kiện về đội ngũ giảng viên, cơ sở vật chất, chương trình đào tạo đạt chuẩn, có đánh giá nhu cầu thị trường lao động, có cơ chế kiểm soát và đánh giá chất lượng sau khi mở ngành.
Cùng với đó, có thể thí điểm cơ chế tự chủ từng phần, cho phép mở ngành mới, nhưng phải có cam kết về chất lượng đào tạo và đầu ra của sinh viên. Đối với các trường có năng lực tốt và ngành nghề có nhu cầu cao, Nhà nước có thể xem xét hỗ trợ tài chính để đảm bảo hoạt động đào tạo diễn ra hiệu quả.
Cuối cùng, cần xây dựng cơ chế kiểm soát linh hoạt, thay vì duyệt mở ngành theo cơ chế “xin - cho”. Thay vào đó, có thể áp dụng kiểm định chất lượng sau khi mở ngành, giúp đánh giá thực tế hiệu quả, nhằm tạo cơ hội cho các trường tự chủ mở ngành, đáp ứng đúng nhu cầu xã hội và chất lượng đào tạo được kiểm soát chặt chẽ.