Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học, sách giáo khoa mới giữ vai trò then chốt trong việc hiện thực hóa mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Không đơn thuần là tài liệu dạy học, sách giáo khoa giờ đây trở thành công cụ gợi mở tư duy, góp phần thúc đẩy sự chuyển biến mạnh mẽ trong cách tiếp cận của giáo viên và học sinh. Việc dạy học không còn là truyền thụ một chiều, mà trở thành quá trình tương tác linh hoạt, sáng tạo và cá thể hóa.
Trên tinh thần ấy, sách giáo khoa không còn giữ vai trò "khuôn mẫu" cố định, mà trở thành một nguồn tài liệu tham khảo mở, đồng thời là kênh cụ thể hóa chương trình một cách sinh động, gần gũi với thực tiễn. Giáo viên được khuyến khích chủ động xây dựng kế hoạch bài giảng, chọn lựa phương pháp giảng dạy phù hợp với từng nhóm đối tượng học sinh – thông qua quá trình tìm tòi, thử nghiệm và tích lũy kinh nghiệm thực tế. Đây chính là bước chuyển quan trọng, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học trong giai đoạn giáo dục đổi mới sâu rộng hiện nay.
Cả nội dung và hình thức trình bày đều cải tiến giúp học sinh dễ tiếp cận và hình thành kỹ năng
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, cô Phan Linh - giáo viên môn Ngữ văn bậc trung học cơ sở tại Trường Phổ thông Dân tộc bán trú Tiểu học và Trung học cơ sở Lâm Thủy (huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình) cho biết: Trong quá trình triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018, hệ thống sách giáo khoa giữ vai trò quan trọng, không chỉ là công cụ cung cấp kiến thức, mà còn là phương tiện định hướng hoạt động giảng dạy và học tập một cách thống nhất và khoa học.
Đối với học sinh, sách giáo khoa là nguồn học liệu chính thống, cung cấp kiến thức nền tảng được tổ chức hợp lý, giúp các em tự học, ôn tập và luyện tập hiệu quả. Cấu trúc rõ ràng cùng hệ thống ví dụ, bài tập minh họa giúp học sinh dễ tiếp cận nội dung và hình thành kỹ năng.
Với giáo viên, sách giáo khoa là cơ sở để xây dựng bài giảng và thiết kế hoạt động dạy học, đảm bảo tính hệ thống với chương trình giáo dục phổ thông mới. Đây cũng là tài liệu tham khảo chính thức, hỗ trợ các thầy cô trong việc chủ động triển khai nhiều phương pháp giảng dạy phù hợp với từng đối tượng học sinh.
Trong bối cảnh đổi mới giáo dục, sách giáo khoa trở thành công cụ giúp người dạy tiết kiệm thời gian xây dựng nội dung cốt lõi của bài học để tập trung vào việc thiết kế hoạt động học tập hấp dẫn, hiệu quả và phong phú. Dù mỗi giáo viên có thể áp dụng những phương pháp và hình thức giảng dạy khác nhau, nhưng sách giáo khoa vẫn là điểm cầu nối chung, góp phần định hướng thống nhất mục tiêu và chất lượng giáo dục.
Theo chia sẻ của cô Phan Linh, hiện nay trường cô dạy đang sử dụng bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Song, cô vẫn chủ động tìm hiểu, tham khảo thêm các bộ sách giáo khoa khác nhằm có sự đối chiếu, đa chiều, tổng quan hơn về nội dung, cấu trúc và phương pháp tổ chức bài học.
Qua quá trình nghiên cứu và đối chiếu, cô nhận thấy bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống có những ưu điểm nổi bật về tính hệ thống và logic trong thiết kế nội dung và hình thức. Các bài học được sắp xếp theo trình tự hợp lý, giúp giáo viên định hướng nội dung giảng dạy cũng như xây dựng hoạt động học tập phù hợp với năng lực học sinh.
Bộ sách này còn thể hiện sự nhất quán trong cách tiếp cận phương pháp giáo dục – lấy học sinh làm trung tâm và phát triển năng lực toàn diện. Đây chính là một trong những yếu tố giúp việc tổ chức dạy học trở nên hiệu quả, linh hoạt hơn, đồng thời tạo điều kiện cho giáo viên phát huy tính chủ động và sáng tạo trong quá trình lên lớp.
Cụ thể, xét về nội dung, bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống có khối lượng kiến thức phù hợp, giúp học sinh từng bước hình thành tư duy phân tích, cảm thụ văn học và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống. Nếu như những văn bản trong bộ sách giáo khoa trước đây của Chương trình giáo dục phổ thông 2006 thường mang tính chất gần gũi để khơi gợi cảm xúc và tạo nền tảng cho quá trình cảm thụ văn chương thì những ngữ liệu trong bộ sách giáo khoa mới của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 cũng phản ánh tinh thần đổi mới, khuyến khích sự sáng tạo, cập nhật với cuộc sống đương đại. Từ đó đặt ra yêu cầu mới cho cả người dạy và người học trong việc tiếp cận và làm giàu năng lực tiếp nhận văn học.
Xét về mặt hình thức thiết kế, bộ sách được trình bày rõ ràng, bố cục hợp lý. Các phần kiến thức then chốt quan trọng cần ghi nhớ được tô đậm, những ví dụ minh họa sinh động, giúp học sinh dễ theo dõi và hình thành tư duy đọc hiểu. Cô Phan Linh đánh giá cao nỗ lực đổi mới về mặt trình bày của nhóm tác giả để kích thích sự hứng thú trong học tập của học sinh.
Trong quá trình sử dụng bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống, cô Phan Linh linh hoạt lựa chọn và khai thác văn bản theo hướng phát huy tính chủ động và sáng tạo của học sinh. Bởi lẽ, theo tinh thần của chương trình giáo dục phổ thông mới, dữ liệu trong sách giáo khoa không còn là nguồn duy nhất cho việc kiểm tra, đánh giá, mà chỉ đóng vai trò gợi mở, tham khảo. Do đó, giáo viên giữ vai trò then chốt trong việc định hướng, dẫn dắt các em học sinh tự khám phá kiến thức, rèn luyện tư duy phản biện và khả năng trình bày quan điểm cá nhân.
"Tôi đặc biệt ấn tượng với những văn bản đọc hiểu giàu cảm xúc, bởi chúng không chỉ tạo sự đồng cảm nơi học sinh mà còn giúp các em thấu hiểu sâu sắc những góc nhìn đa dạng trong cuộc sống hơn. Từ nền tảng ấy, các em có thể dễ dàng triển khai viết những bài nghị luận văn học và cả nghị luận xã hội với nội dung sâu sắc cũng như lập luận rõ ràng hơn”, cô Linh bày tỏ.
Việc khơi dậy cảm xúc và suy nghĩ, quan điểm của học sinh thông qua ngữ liệu trong sách giáo khoa cũng chính là một trong những yếu tố then chốt giúp hình thành năng lực ngôn ngữ và phẩm chất nhân văn cho học sinh trong bối cảnh giáo dục hiện đại.
Nội dung thực hành gắn liền với thực tế cuộc sống
Cũng sử dụng bộ sách giáo khoa Kết nối tri thức với cuộc sống, cô Nguyễn Thị Ngọc Liên - giáo viên Trường Tiểu học Mỹ Đồng (Hải Phòng) nhận xét bộ sách này có nhiều ưu điểm tích cực đúng như vai trò kiến tạo cầu nối vững chắc giữa tri thức và thực tiễn. Điểm nhấn nổi bật trong cấu trúc xây dựng của bộ sách là bố cục bài học được sắp xếp khoa học và linh hoạt. Sau mỗi lượng kiến thức mới, sẽ có ngay phần nội dung thực hành gắn liền với thực tế cuộc sống.
Điều này đặc biệt ý nghĩa với môn Toán, các em học sinh ở bậc tiểu học được tiếp thu kiến thức mới thông qua các hoạt động khám phá, từ đó củng cố và khắc sâu bài học một cách hiệu quả hơn. Sự tích hợp chặt chẽ giữa lý thuyết và thực hành chính là yếu tố tạo nên sự khác biệt, giúp học sinh dễ dàng vận dụng kiến thức vào đời sống.
Sự đổi mới của sách giáo khoa còn thể hiện rõ nét trong môn Đạo đức. Thay vì phương pháp truyền thống đúc kết bài học từ các câu chuyện, bộ sách mới đã có sự sáng tạo khi đưa ra những tình huống thực tế, khuyến khích học sinh chủ động tìm kiếm giải pháp. Thông qua tranh ảnh hấp dẫn với nhiều màu sắc sinh động, bộ sách giáo khoa mới đưa đến những tình huống gần gũi, quen thuộc.
Đặc biệt, để đáp ứng yêu cầu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018, cách giải quyết của các vấn đề không còn bị áp đặt theo một khuôn mẫu cứng nhắc, mà thay vào đó là hướng tiếp cận mở, cho phép học sinh tự do sáng tạo, kể những câu chuyện tương tự chính mình đã gặp phải, để thầy cô và học sinh cùng trao đổi và rút ra bài học. Phương pháp này không chỉ phát triển tư duy phản biện mà còn rèn luyện khả năng ứng xử linh hoạt cho các em trong môi trường giao tiếp thực tế.
Trong khi đó, theo đánh giá của giáo viên tại Trường Tiểu học Cao Đức (tỉnh Bắc Ninh), bộ sách giáo khoa Kết nối tri thức với cuộc sống có những ưu điểm như thiết kế đảm bảo phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội, thể hiện rõ ở nội dung gắn liền với thực tiễn, có tính kế thừa, sáng tạo. Mặt khác, các chủ đề, bài học tạo điều kiện để giáo viên tổ chức hoạt động dạy học gắn với thực tế. Hình ảnh, ngôn ngữ phong phú, gần gũi với cuộc sống hàng ngày của học sinh.
Đặc biệt đối với môn Tiếng Việt, sách giáo khoa được trình bày hấp dẫn, tạo hứng thú cho học sinh và phù hợp với đặc trưng môn học. Các bài học được thiết kế để học sinh dễ dàng sử dụng. Kiến thức được chia theo mảng, giúp giáo viên thuận lợi xây dựng những tiết củng cố kiến thức hay các tiết ôn tập theo chủ đề. Nội dung sách giáo khoa có tính tích hợp kiến thức liên môn, gắn với thực tiễn, giúp phát huy tối đa năng lực của người học. Các bài học tạo điều kiện vận dụng sáng tạo những phương pháp và hình thức dạy học lấy học sinh làm trung tâm, khuyến khích học sinh tích cực, chủ động trau dồi tri thức.
Nội dung các bài học có kế thừa một phần sách Tiếng Việt lớp 5 theo Chương trình giáo dục phổ thông 2006, ngôn ngữ đảm bảo tính chuẩn mực của ngôn ngữ toàn dân, cách thức thể hiện phù hợp với văn hoá, lịch sử, địa lí của địa phương; có thể điều chỉnh để phù hợp với khả năng học tập của nhiều nhóm đối tượng học sinh; đồng thời triển khai tốt với điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị và những điều kiện dạy học khác nhau của mỗi trường.
Bên cạnh đó, hệ thống câu hỏi đọc hiểu cho mỗi văn bản thường gồm 3 nhóm: nhận biết; suy luận, phân tích; đánh giá, vận dụng. Hoạt động Khởi động được thiết kế phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức, khơi gợi được kinh nghiệm xã hội và kinh nghiệm ngôn ngữ của học sinh liên quan tới văn bản đọc một cách nhẹ nhàng, tự nhiên.
Đáng chú ý, nguồn học liệu điện tử bổ sung cho sách giáo khoa cũng rất đa dạng, phong phú, thiết thực. Hệ thống ngữ liệu tươi mới, đặc sắc, được lựa chọn kĩ càng, phù hợp với khả năng tiếp nhận của học sinh, giúp các em có hứng thú tham gia tích cực vào những hoạt động thực hành giao tiếp, bồi dưỡng phẩm chất tốt đẹp với các biểu hiện cụ thể như: yêu quý cuộc sống, tôn trọng sự khác biệt, sự hứng thú khám phá, trải nghiệm, sáng tạo, ước mơ; lòng yêu thương con người, tình yêu quê hương đất nước; bước đầu có ý thức quan tâm, tìm hiểu, chia sẻ các giá trị văn hóa của thế giới…