Hợp tác quốc tế đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao chất lượng giáo dục nghề nghiệp, giúp các cơ sở đào tạo tiếp cận công nghệ hiện đại, chuẩn hóa chương trình và mở rộng cơ hội việc làm cho người học sau khi tốt nghiệp. Tuy nhiên, hiện nay nhiều trường nghề vẫn gặp khó khăn trong việc thu hút đối tác nước ngoài do thiếu chủ động, nguồn lực có hạn và rào cản về cơ chế.
Theo lãnh đạo một số trường nghề, cần xây dựng chiến lược hợp tác quốc tế rõ ràng, chủ động mở rộng mạng lưới đối tác, đồng thời nâng cao năng lực nội tại về đội ngũ, cơ sở vật chất và khả năng thực thi. Khi đó, hợp tác quốc tế mới thực sự trở thành động lực cho sự phát triển bền vững của các cơ sở giáo dục nghề nghiệp.
Cơ sở đào tạo cần chủ động tìm kiếm cơ hội thay vì bị động chờ đợi
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Thạc sĩ Nguyễn Phan Anh Quốc – Hiệu trưởng Trường Cao đẳng nghề Ninh Thuận (tỉnh Ninh Thuận) cho biết: "Nhà trường hợp tác với nhiều đối tác quốc tế đến từ Đức, Nhật Bản, Pháp, Trung Quốc như: Tổ chức Hợp tác Quốc tế Đức (GIZ) từ năm 2008; Tập đoàn Festo (Đức) đã hỗ trợ nhà trường trong việc đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ, giảng viên; hỗ trợ về kỹ thuật, cung cấp thêm một số thiết bị; xây dựng chương trình đào tạo; triển khai đào tạo phối hợp với doanh nghiệp và chuyển đổi số.
Đáng chú ý, nhà trường đã tham gia một dự án đối tác công - tư do Chính phủ Đức tài trợ thông qua Bộ Hợp tác Phát triển Kinh tế Liên bang Đức (BMZ), phối hợp cùng các doanh nghiệp như: FFTO (Đức), Schneider Electric (Pháp) và IBS (Việt Nam). Dự án nhằm phát triển trường trở thành trung tâm đào tạo xuất sắc về năng lượng tái tạo.
Ngoài ra, nhà trường cũng tham gia một dự án do Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) hỗ trợ nhằm nâng cao năng lực cho giảng viên ngành Kỹ thuật xây dựng. Gần đây, nhà trường đã ký biên bản ghi nhớ hợp tác với Công ty cổ phần Công nghệ Vật liệu thời đại mới Chu Châu (Trung Quốc) để đầu tư xây dựng nhà máy sản xuất cánh quạt điện gió tại tỉnh Ninh Thuận".
Theo thầy Quốc, mặc dù các cơ sở giáo dục nghề nghiệp có nhiều tiềm năng phát triển nhưng vẫn chưa thu hút được nguồn đầu tư từ nước ngoài, chủ yếu do sự thiếu sự chủ động trong việc tìm kiếm đối tác.
Thay vì chờ đợi cơ hội, các trường cần tích cực tìm kiếm đối tác quốc tế thông qua nhiều kênh khác nhau như thông tin từ cơ quan ngoại giao, tổ chức hợp tác quốc tế, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) đang hoạt động tại Việt Nam. Bên cạnh đó, cần chủ động tham gia các diễn đàn, hội nghị chuyên ngành trong nước và quốc tế để góp phần mở rộng mạng lưới và thúc đẩy hoạt động hợp tác thiết thực trong đào tạo cũng như chuyển giao công nghệ.
Khi đã thiết lập được quan hệ hợp tác với đối tác nước ngoài, nhà trường cần thể hiện cam kết mạnh mẽ trong quá trình triển khai. Thực tế cho thấy, không ít cơ sở giáo dục nghề nghiệp mong muốn được hỗ trợ nhưng lại thiếu sự chuẩn bị về nguồn lực và kế hoạch thực hiện sau khi tiếp nhận dự án. Sự bị động này khiến nhiều đối tác quốc tế lo ngại về tính bền vững và hiệu quả lâu dài của chương trình hợp tác.
Chẳng hạn, Cơ quan Hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) tại Việt Nam thường hỗ trợ, hợp tác theo từng giai đoạn với trường nghề. Tuy nhiên, điều họ đặc biệt quan tâm là khả năng duy trì và phát triển các hoạt động sau khi dự án kết thúc. Vì vậy, sự cam kết rõ ràng, bền vững từ phía nhà trường không chỉ là yếu tố thuyết phục ban đầu mà còn quyết định khả năng tiếp tục hợp tác trong tương lai.
Bên cạnh đó, đội ngũ cán bộ, giảng viên cũng cần thể hiện tinh thần chủ động, linh hoạt và nâng cao khả năng sử dụng ngoại ngữ như tiếng Anh, Trung, Nhật trong công việc. Năng lực ngoại ngữ vừa giúp quá trình trao đổi, triển khai dự án với đối tác nước ngoài diễn ra hiệu quả vừa khẳng định tính chuyên nghiệp của cơ sở đào tạo trong mắt nhà đầu tư quốc tế. Đây là yếu tố ngày càng được đánh giá cao trong các chương trình hợp tác.
Cùng bàn về vấn đề này, Thạc sĩ Huỳnh Ngọc Hợi – Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Phương Đông (tỉnh Quảng Nam) cho hay: "Có nhiều nguyên nhân khiến các cơ sở giáo dục nghề nghiệp tại Việt Nam chưa thực sự thu hút được đầu tư và hợp tác từ nước ngoài. Trong đó, nguyên nhân lớn nhất là do sự chưa tương thích giữa chất lượng đào tạo và nhu cầu của thị trường lao động, cũng như sự chưa đồng bộ về cơ chế, chính sách và cơ sở vật chất. Cụ thể:
Về chất lượng đào tạo, mặc dù đã có những cải thiện nhưng nhiều cơ sở giáo dục nghề nghiệp vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của quốc tế và doanh nghiệp nước ngoài. Hầu hết, các môn học đại cương vẫn chiếm khá nhiều thời gian. Phương pháp giảng dạy vẫn nặng về lý thuyết, thiếu thực hành, không có sự liên kết chặt chẽ với doanh nghiệp khiến người học thiếu kỹ năng mềm, kỹ năng giải quyết vấn đề và khả năng thích ứng với môi trường làm việc thực tế.
Đội ngũ giảng viên còn thiếu kinh nghiệm thực tiễn tại doanh nghiệp, chưa được cập nhật kiến thức, phương pháp giảng dạy hiện đại hoặc thiếu kỹ năng ngoại ngữ để tiếp cận tài liệu và chương trình đào tạo quốc tế.
Ngoài ra, trang thiết bị thực hành, máy móc, công nghệ còn thiếu thốn gây ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng đào tạo và khả năng tiếp cận công nghệ mới của sinh viên.
Về cơ chế, chính sách vẫn chưa thực sự hấp dẫn và chưa tạo thuận lợi cho nhà đầu tư nước ngoài. Các thủ tục hành chính, quy trình cấp phép cho các dự án đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực giáo dục còn rườm rà, mất nhiều thời gian. Với các ngành về kỹ thuật đòi hỏi nguồn đầu tư lớn về cơ sở vật chất, trang thiết bị nhưng khả năng thu hồi vốn và tỷ suất lợi nhuận còn thấp hơn so với các lĩnh vực khác, khiến nhà đầu tư e dè.
Hiện nay, nhiều doanh nghiệp nước ngoài mong muốn được tham gia vào xây dựng chương trình, cung cấp cơ hội thực tập và tuyển dụng trực tiếp sinh viên sau tốt nghiệp nhưng chưa có cơ chế để họ có thể cùng nhà trường tham gia sâu vào quá trình đào tạo.
Vì vậy, để thu hút được đầu tư và hợp tác quốc tế vào trường nghề cần có giải pháp đồng bộ và quyết liệt hơn nữa trong việc nâng cao chất lượng đào tạo, cải thiện môi trường pháp lý cũng như tăng cường sự gắn kết giữa nhà trường và doanh nghiệp".
Cần có chính sách hỗ trợ cụ thể mang tính đột phá
Theo Hiệu trưởng Trường Cao đẳng nghề Ninh Thuận, vai trò của lãnh đạo nhà trường có tính chất quyết định trong việc nâng cao năng lực tiếp nhận và sử dụng hiệu quả các nguồn đầu tư, hợp tác quốc tế. Nếu lãnh đạo không thực sự quan tâm và đưa ra những cam kết rõ ràng, việc xây dựng và duy trì quan hệ hợp tác lâu dài với đối tác nước ngoài sẽ rất khó đạt được hiệu quả như mong muốn.
Bên cạnh đó, các đơn vị trung gian cũng đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc kết nối và giới thiệu trường nghề với đối tác quốc tế. Cơ sở đào tạo cần tham gia tích cực vào mạng lưới hợp tác để tổ chức, doanh nghiệp và đối tác nước ngoài biết đến và có cơ hội thiết lập mối quan hệ hợp tác trong tương lai.
Một số đơn vị trung gian có thể kể đến như cơ quan hợp tác quốc tế đặt tại Việt Nam, Vụ Hợp tác quốc tế thuộc các Bộ. Ngoài ra, hiện nay còn có nhiều nhóm kết nối chuyên gia, kỹ sư người Việt từng học tập và làm việc lâu năm tại nước ngoài cũng có thể giúp nhà trường tiếp cận mạng lưới, hỗ trợ kết nối một cách hiệu quả và linh hoạt.
Ngoài ra, để đón nhận và sử dụng hiệu quả nguồn lực quốc tế, mang lại giá trị lâu dài cho nhà trường và người học, các cơ sở đào tạo cần xây dựng kế hoạch chi tiết với hệ thống mốc thời gian, chỉ số đánh giá và cơ chế giám sát rõ ràng nhằm đảm bảo tiến độ và chất lượng theo đúng cam kết ban đầu.
Các cơ quan hợp tác quốc tế thường rất coi trọng tính minh bạch, chuyên nghiệp và khả năng thực thi trong quá trình triển khai dự án. Việc chuẩn bị kỹ lưỡng từ đầu không chỉ giúp nhà trường tạo được niềm tin cho đối tác, mà còn nâng cao năng lực quản trị và khả năng duy trì chương trình hợp tác bền vững.
Song song với đó, đội ngũ cán bộ, giảng viên của trường cần chủ động nâng cao năng lực chuyên môn để sẵn sàng tiếp cận và làm chủ công nghệ mới. Mỗi dự án, đặc biệt dự án chuyển giao công nghệ và thiết bị phải gắn liền với kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng cán bộ. Việc tiếp nhận thiết bị không nên chỉ dừng ở mức biết cách sử dụng, quan trọng là phải biến nó thành kiến thức và kỹ năng thực sự của nhà trường để phục vụ giảng dạy và duy trì hiệu quả lâu dài.
Trong khi đó, Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Phương Đông cho rằng, để tạo thuận lợi hơn nữa cho đầu tư nước ngoài vào giáo dục nghề nghiệp, Nhà nước cần tập trung vào các chính sách hỗ trợ cụ thể, đi vào chiều sâu và mang tính đột phá.
Thứ nhất, cần chính sách ưu đãi tài chính đặc biệt. Hiện tại, các dự án xã hội hóa trong giáo dục nghề nghiệp đã được hưởng ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp. Tuy nhiên, cần xem xét kéo dài thời gian miễn, giảm thuế hoặc áp dụng mức thuế ưu đãi đặc biệt đối với dự án giáo dục nghề nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, đặc biệt là dự án đầu tư vào ngành nghề trọng điểm quốc gia, công nghệ cao, hoặc ở các vùng có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn. Ví dụ, trong 5-10 năm đầu miễn thuế hoàn toàn, sau đó áp dụng mức thuế ưu đãi 5% cho các năm tiếp theo.
Với thuế nhập khẩu, nên miễn hoàn toàn với máy móc, thiết bị, giáo trình, tài liệu, vật tư và nguyên liệu chuyên dụng phục vụ trực tiếp cho hoạt động đào tạo nghề nếu trong nước chưa sản xuất được hoặc không đáp ứng yêu cầu về chất lượng.
Về thuế giá trị gia tăng nên áp dụng mức thuế thấp hoặc miễn cho các dịch vụ đào tạo nghề do các cơ sở giáo dục nghề nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài cung cấp.
Về hỗ trợ tín dụng và vốn quỹ hỗ trợ đầu tư giáo dục nghề nghiệp cần thành lập riêng quỹ hoặc cơ chế bảo lãnh tín dụng đặc biệt. Quỹ này có thể cung cấp các khoản vay ưu đãi về lãi suất, thời hạn hoặc điều kiện bảo đảm để giảm gánh nặng tài chính ban đầu cho nhà đầu tư.
Về việc tiếp cận nguồn vốn hỗ trợ không hoàn lại hoặc cho vay với lãi suất ưu đãi từ các chính phủ, tổ chức quốc tế hoặc những cơ quan phát triển của nước ngoài (ODA) và nguồn tài trợ quốc tế khác, Nhà nước cần đóng vai trò là cầu nối, hỗ trợ cơ sở đào tạo tiếp cận nhanh chóng, dễ dàng hơn.
Thứ hai, cần có thêm chính sách về đất đai và cơ sở hạ tầng. Với các trường nghề có vốn đầu tư nước ngoài nên áp dụng chính sách miễn, giảm tiền thuê đất trong thời gian dài hơn. Chẳng hạn, miễn 15-20 năm hoặc miễn hoàn toàn cho dự án đầu tư trọng điểm.
Ngoài ra, cần ưu tiên quỹ đất sạch, vị trí thuận lợi, hạ tầng giao thông đồng bộ tại các khu công nghiệp, khu kinh tế hoặc vùng có nhu cầu cao về nhân lực, nhằm tạo điều kiện cho nhà đầu tư nước ngoài phát triển cơ sở đào tạo nghề lâu dài.
Về hạ tầng kỹ thuật, cần tiếp tục đầu tư, nâng cấp hệ thống điện, nước, viễn thông và giao thông, đảm bảo kết nối trực tiếp đến ranh giới khu đất của từng dự án có vốn đầu tư nước ngoài.
Thứ ba, cơ quan chức năng có thể thành lập một đầu mối duy nhất hoặc bộ phận chuyên trách tại cấp trung ương và địa phương để tiếp nhận, hướng dẫn và giải quyết tất cả các thủ tục liên quan đến đầu tư nước ngoài như cấp phép đầu tư, thành lập cơ sở, các thủ tục hoạt động, visa cho chuyên gia nước ngoài.
Bên cạnh đó, cần rà soát, cắt giảm, rút ngắn tối đa thời gian xử lý các thủ tục hành chính và công khai quy trình, hồ sơ, thời gian giải quyết. Đặc biệt, nên đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong các thủ tục hành chính, cho phép nhà đầu tư nộp hồ sơ, theo dõi tiến độ và nhận kết quả trực tuyến.
Với các quy định về điều kiện, thủ tục đầu tư cần được ban hành dưới dạng văn bản pháp luật rõ ràng, dễ hiểu, tránh các quy định chung chung, gây khó khăn trong quá trình áp dụng.
Thứ tư, cần có chính sách hỗ trợ phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao thông qua việc mở rộng học bổng, chương trình bồi dưỡng và đào tạo giảng viên tại các cơ sở đào tạo của đối tác nước ngoài, đồng thời thúc đẩy liên kết giữa nhà trường, doanh nghiệp và địa phương.
Khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi cho các mô hình hợp tác đa dạng như liên doanh, liên kết, chuyển giao công nghệ đào tạo, trao đổi giảng viên/sinh viên giữa cơ sở giáo dục nghề nghiệp trong và ngoài nước.
Ngoài ra, các cơ quan quản lý nhà nước cần thường xuyên cung cấp thông tin dự báo về nhu cầu thị trường lao động, các ngành nghề ưu tiên, thiếu hụt nhân lực để nhà đầu tư nước ngoài có cơ sở định hướng đầu tư và phát triển chương trình đào tạo phù hợp.
Thứ năm, cần tạo điều kiện cho các cơ sở đào tạo có vốn đầu tư nước ngoài tự chủ cao hơn trong quản lý, điều hành, xây dựng chương trình đào tạo, tuyển sinh và tài chính. Đồng thời, cần quy định rõ trách nhiệm giải trình và yêu cầu công khai thông tin để đảm bảo minh bạch trong hoạt động.
Bên cạnh đó, cần xây dựng và phát triển hệ thống kiểm định chất lượng độc lập, có khả năng đánh giá theo chuẩn quốc tế, giúp đảm bảo chất lượng đào tạo và tạo dựng niềm tin cho nhà đầu tư cũng như người học.
Không chỉ vậy, cần đẩy nhanh việc ký kết thỏa thuận công nhận về trình độ và kỹ năng nghề giữa Việt Nam với những quốc gia khác, nhằm tạo điều kiện để người học tại Việt Nam có cơ hội làm việc ở nước ngoài và ngược lại. Những chính sách liên quan cần được xây dựng dựa trên cơ sở tham vấn ý kiến từ các nhà đầu tư tiềm năng, đồng thời bảo đảm tính cạnh tranh so với các nước trong khu vực và phù hợp với cam kết hội nhập quốc tế của Việt Nam.