Đa dạng hình thức khen thưởng tạo đòn bẩy phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo

Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã nhấn mạnh một trong những nhiệm vụ trọng tâm là:“Mở rộng đa dạng các hình thức tôn vinh, biểu dương, khen thưởng kịp thời, xứng đáng các nhà khoa học, nhà sáng chế, các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân có thành tích trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số; trân trọng từng phát minh, sáng chế, cải tiến kỹ thuật, sáng kiến nâng cao hiệu quả công tác, hiệu suất công việc, dù là nhỏ nhất”.

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Xuân Nhĩ – Phó Chủ tịch Thường trực Hiệp hội Các trường đại học, cao đẳng Việt Nam chia sẻ, để giải pháp mở rộng đa dạng các hình thức tôn vinh, biểu dương, khen thưởng mà Nghị quyết số 57 đề ra thực sự đi vào cuộc sống, cần một cách tiếp cận đổi mới, vượt ra khỏi khuôn khổ hình thức, hướng tới vinh danh sự sáng tạo dựa trên giá trị thực và cống hiến bền bỉ.

Động lực để khơi nguồn đổi mới sáng tạo

Chia sẻ với phóng viên, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Xuân Nhĩ bày tỏ, việc mở rộng đa dạng các hình thức tôn vinh, khen thưởng theo tinh thần của Nghị quyết số 57 không chỉ là hoàn thiện về hệ thống chính sách, mà còn là một bước chuyển tư duy về vai trò thực chất của khoa học, sáng tạo.

“Nghị quyết số 57 đề ra nhiệm vụ giải pháp liên quan đến tôn vinh, biểu dương, khen thưởng trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, cũng như trân trọng từng phát minh, sáng kiến góp phần nâng cao hiệu quả, hiệu suất công việc là một chủ trương có tính kế thừa và phát huy truyền thống thi đua yêu nước của dân tộc Việt Nam. Đồng thời, chủ trương này cũng khẳng định vai trò tạo động lực thông qua việc tôn vinh, biểu dương, khen thưởng trong tiến trình phát triển đất nước”, Phó Giáo sư Trần Xuân Nhĩ chia sẻ.

Truyền thống khen thưởng ở Việt Nam được hình thành từ rất sớm, từ thời kháng chiến đến thời bình, trải dài trong mọi lĩnh vực, đặc biệt là trong giáo dục và khoa học công nghệ. Việc xây dựng và áp dụng các hình thức khen thưởng không chỉ là ghi nhận công lao mà còn khuyến khích mỗi cá nhân, tập thể tiếp tục thi đua phấn đấu đạt thành tích cao hơn.

Ngay từ thời phong kiến, khoa cử được tổ chức để tuyển chọn người tài và những người đỗ đạt cao (như Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa) đều được nhà nước phong chức tước, ban thưởng, khắc tên trên bia đá và vinh quy bái tổ. Bên cạnh đó, những người có công với nước cũng được phong tặng danh hiệu, sắc phong hoặc xây đền thờ để hậu thế tưởng nhớ và noi theo.

Trong suốt các cuộc kháng chiến bảo vệ Tổ quốc, truyền thống khen thưởng tiếp tục được phát huy mạnh mẽ với các hình thức khen thưởng đối với tập thể, cá nhân có những đóng góp nổi bật thông qua các danh hiệu như: “Anh hùng Lao động”, “Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân”, “Chiến sĩ thi đua”… Những hình thức khen thưởng này không chỉ nhằm ghi nhận công lao, mà còn trở thành động lực tinh thần to lớn đối với cá nhân, tập thể được khen thưởng, góp phần lan tỏa tinh thần yêu nước, ý chí vượt qua khó khăn để đạt thành tích tốt nhất, có đóng góp cho xã hội và đất nước.

Bước vào thời kỳ đổi mới, hệ thống khen thưởng được hoàn thiện và luật hóa. Luật Thi đua, khen thưởng cùng với các văn bản hướng dẫn thực hiện đã tạo khung pháp lý chặt chẽ, minh bạch cho việc thực thi các hình thức khen thưởng từ cấp cơ sở đến cấp nhà nước trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, từ giáo dục, y tế, nông nghiệp, đến khoa học công nghệ,…nhằm tạo động lực, khuyến khích các cá nhân, tập thể phấn đấu, cống hiến cho sự nghiệp phát triển đất nước, đồng thời ghi nhận và tôn vinh những đóng góp xuất sắc trong mọi lĩnh vực.

Đáng chú ý, việc tôn vinh, khen thưởng các doanh nghiệp có đóng góp trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số ở Việt Nam mang ý nghĩa hết sức quan trọng trên phương diện khích lệ tinh thần, định hướng chính sách và thúc đẩy động lực cạnh tranh trong cộng đồng doanh nghiệp. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho doanh nghiệp trong thúc đẩy đổi mới sáng tạo quốc gia. Khi Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ, doanh nghiệp không chỉ là nơi ứng dụng công nghệ mà còn ngày càng trở thành chủ thể sáng tạo, nơi sản sinh ra những ý tưởng, giải pháp công nghệ, mô hình kinh doanh mới, góp phần giải quyết các bài toán thực tiễn của thị trường và xã hội.

Tuy nhiên, để thực sự phát huy đúng giá trị, việc tôn vinh, biểu dương, khen thưởng cần hướng đến tính thực chất, kịp thời và công bằng, cổ vũ sáng tạo, khơi dậy ý chí cống hiến.

Thách thức trong tôn vinh, biểu dương, khen thưởng hiện nay

“Chúng ta thấy rằng, mỗi cá nhân khi được khen thưởng đều cảm thấy vui mừng, tự hào và từ đó họ nỗ lực cố gắng nhiều hơn nữa. Không chỉ dừng lại ở mức động viên tinh thần, khen thưởng thực chất còn là công cụ kích thích nỗ lực và nâng cao năng suất trong mọi lĩnh vực. Khi một cá nhân được ghi nhận, đó là sự công nhận cho thành quả xứng đáng, đồng thời cũng là chất xúc tác để cá nhân ấy phấn đấu hơn nữa, hướng đến những đỉnh cao mới. Trong một đơn vị, sự xuất hiện nhiều cá nhân được khen thưởng cũng đồng nghĩa với việc tập thể ấy, đơn vị ấy đang có nội lực mạnh mẽ, hoạt động hiệu quả, và đó cũng chính là biểu hiện cụ thể cho sự phát triển bền vững”, Phó Giáo sư Trần Xuân Nhĩ chia sẻ.

Cũng theo thầy Nhĩ, khen thưởng là quá trình nuôi dưỡng khát vọng vươn lên. Một đất nước có nhiều nhà khoa học, nhà sáng chế, doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân được vinh danh vì có thành tích trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là biểu hiện của đất nước có nền khoa học phát triển, môi trường học thuật lành mạnh và sức lan tỏa mạnh mẽ trong xã hội. Khen thưởng càng trở nên cấp thiết trong bối cảnh chuyển đổi số và cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang đòi hỏi những bước tiến vượt bậc về sáng tạo và ứng dụng công nghệ.

Tuy nhiên, việc tôn vinh, biểu dương, khen thưởng hiện nay vẫn đang đối mặt với không ít thách thức, cả về tư duy lẫn phương thức tổ chức thực hiện. Theo Phó Giáo sư Trần Xuân Nhĩ, một trong những rào cản lớn nhất chính là tư duy “thành tích chủ nghĩa” vẫn còn tồn tại trong một bộ phận lãnh đạo, cán bộ quản lý, nhân viên ở các cơ quan, đơn vị. Tư duy “thành tích chủ nghĩa” khiến cho hoạt động thi đua, khen thưởng ở không ít nơi trở nên hình thức, chạy theo số lượng hơn là chất lượng. Việc xét khen thưởng đôi khi không xuất phát từ thực tiễn cống hiến mà phụ thuộc vào mối quan hệ, sự vận động hành chính hoặc sức ép từ chỉ tiêu thi đua. Trong môi trường như vậy, không ít cá nhân thật sự có đóng góp lại bị “lãng quên”, trong khi những thành tích chưa đủ thuyết phục lại dễ dàng được tôn vinh.

“Tư duy thành tích còn dẫn tới hiện tượng coi trọng sự hào nhoáng bề ngoài thay vì giá trị thực chất. Những sáng kiến, công trình nghiên cứu có tính ứng dụng thấp nhưng được trình bày bài bản, đúng thủ tục lại dễ dàng lọt qua hệ thống xét duyệt. Trong khi đó, những đóng góp âm thầm, sáng kiến, cải tiến nhỏ nhưng hiệu quả thiết thực tại cơ sở lại không có cơ hội được ghi nhận. Từ đó, cản trở việc phát hiện và phát triển nhân tố mới trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển dựa trên đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”, Phó Giáo sư Nhĩ chia sẻ.

Bên cạnh đó, một bất cập khác được Phó Giáo sư Nhĩ đề cập đến là sự mất cân đối giữa “khen” và “thưởng”. Nhiều khi, danh hiệu được trao tặng cho cá nhân, tập thể có thành tích tốt nhưng đi kèm với đó lại là sự thiếu hụt về vật chất. Điều này cũng khiến cho hiệu quả động viên chưa đạt được như mong muốn. Trong khi đó, thực tế có nhiều nhà khoa học, đặc biệt là nhà khoa học trẻ, họ không chỉ trân trọng khi được tôn vinh về mặt tinh thần mà còn rất mong muốn được đầu tư, hỗ trợ thực chất để tiếp tục phục vụ cho nghiên cứu, đổi mới sáng tạo.

“Một chính sách khen thưởng hiệu quả không chỉ nằm ở danh hiệu mà còn cần đi kèm với chế độ đãi ngộ hợp lý. Việc vừa tạo động lực, vừa tạo điều kiện là cách để giữ chân và phát triển nguồn lực khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”, Phó Giáo sư Nhĩ bày tỏ.

Việc được khen ngợi, vinh danh về mặt tinh thần là cần thiết, nhưng để cá nhân hoặc tập thể có thể tiếp tục sáng tạo, cống hiến, họ cần có nguồn lực tài chính, trang thiết bị, điều kiện nghiên cứu, thử nghiệm… Sự thiếu hụt về hỗ trợ vật chất có thể khiến các danh hiệu trở thành “vinh dự mang tính biểu tượng”, không đủ để duy trì hoặc nhân rộng kết quả đạt được. Nhà khoa học trẻ hoặc nhóm nghiên cứu từng được khen thưởng nhưng không nhận được nguồn tài trợ tiếp theo cho dự án sẽ khiến công trình dở dang hoặc lãng phí.

Nếu chính sách khen thưởng được thiết kế có chiều sâu theo hướng vừa tôn vinh, vừa bảo đảm điều kiện làm việc thì sẽ tạo ra động lực bền vững, đủ hấp dẫn để giữ chân người tài trong khu vực công (nhất là trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học) thường ít có lợi thế về thu nhập so với khu vực tư.

Khen thưởng thực chất, công bằng và tạo niềm tin xã hội

Liên quan đến tôn vinh, biểu dương, khen thưởng, Nghị quyết số 57 cũng nêu rõ nhiệm vụ giải pháp trân trọng từng phát minh, sáng chế, cải tiến kỹ thuật, sáng kiến nâng cao hiệu quả công tác, hiệu suất công việc, dù là nhỏ nhất. Bày tỏ tâm đắc, Phó Giáo sư Trần Xuân Nhĩ cho rằng đây là một chủ trương tiến bộ, thể hiện rõ tính nhân văn và tôn trọng sáng tạo.

Mỗi sáng kiến, dù nhỏ, cũng là kết quả của tư duy đổi mới và tinh thần trách nhiệm trong công việc. Những đổi mới trong giảng dạy, cải tiến quy trình công tác hay thao tác kỹ thuật tại cơ sở tuy không phải là công trình tầm cỡ quốc gia, nhưng lại có giá trị thiết thực, góp phần nâng cao hiệu suất, giảm chi phí và cải thiện môi trường làm việc. Nếu được ghi nhận đúng lúc, đúng cách, những sáng kiến ấy sẽ lan tỏa mạnh mẽ tinh thần đổi mới sáng tạo đến mọi cấp, mọi ngành. Ngược lại, sự thờ ơ hoặc chỉ tập trung vào các thành tích lớn, hình thức dễ tạo ra tâm lý so sánh, khiến người lao động sáng tạo không còn mặn mà với tư duy đổi mới.

Từ thực tế đó, Phó Giáo sư Nhĩ nhấn mạnh cần xây dựng hình thức tôn vinh, biểu dương, khen thưởng một cách đa dạng, trong đó với mỗi cá nhân, dù ở vị trí nào, cũng đều có cơ hội được ghi nhận khi có phát minh, sáng chế, cải tiến kỹ thuật, sáng kiến nâng cao hiệu quả công tác, hiệu suất công việc.

Để những phát minh, sáng chế, sáng kiến dù nhỏ nhất đều được trân trọng, cũng như nhằm tạo hiệu quả từ những hình thức khen thưởng đối với cá nhân, tập thể, doanh nghiệp trong khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, Phó Giáo sư Nhĩ chia sẻ cho rằng:

Trước tiên, phải làm sao để lãnh đạo, cấp quản lý ở các đơn vị nhận thức rằng việc khen thưởng không phải là hình thức mà là động lực thực chất. Do đó, nếu tiếp tục tư duy thành tích chủ nghĩa thì chính đơn vị và cá nhân sẽ chịu thiệt thòi. Chính vì vậy, sự công tâm, khách quan, minh bạch trong việc xét khen thưởng là điều kiện tiên quyết. Khen thưởng cần căn cứ vào hiệu quả thực chất của sáng kiến, công trình nghiên cứu hoặc đóng góp cụ thể.

“Chỉ khi nào người lãnh đạo hiểu rõ giá trị thực sự của sáng tạo, của khen thưởng thực chất, thì mới có thể tạo được bệ phóng vững chắc cho đổi mới. Cần xây dựng chính sách dựa trên công bằng, công khai, minh bạch, lấy hiệu quả làm thước đo, không chạy theo phong trào hay chỉ tiêu hình thức”, Phó Giáo sư Nhĩ chia sẻ.

Tiếp đó, trong khen thưởng, phần thưởng vật chất không chỉ đơn thuần là sự đãi ngộ, mà cần được nhìn nhận như một khoản đầu tư chiến lược để giúp tái tạo năng lượng sáng tạo, tiếp sức cho các hành trình nghiên cứu tiếp theo của nhà khoa học, doanh nghiệp. Đây cũng là cách làm phổ biến ở nhiều quốc gia phát triển, nơi mà khoa học và công nghệ giữ vai trò trụ cột trong nền kinh tế tri thức.

Phó Giáo sư Nhĩ cho rằng, cần có sự điều chỉnh hợp lý để tránh tình trạng khen mà không thưởng, vô tình tạo ra cảm giác hụt hẫng cho những người xứng đáng được ghi nhận. Tuy nhiên, trong bối cảnh đất nước đang phát triển, bản thân người làm khoa học cần giữ vững tinh thần cống hiến, tránh rơi vào tâm lý thực dụng hoặc đánh đổi giá trị học thuật để lấy hình thức bên ngoài.

“Cá nhân nhà khoa học, tập thể không nên đặt câu hỏi làm thế nào để được khen thưởng, mà hãy tự hỏi làm thế nào để thực hiện tốt công việc. Khi làm tốt rồi, thì khen thưởng sẽ đến như một kết quả tất yếu, xứng đáng được ghi nhận và tôn vinh thực chất”, thầy Nhĩ chia sẻ.

Đặc biệt, để nuôi dưỡng sự sáng tạo, đặc biệt là trong giới trí thức, sinh viên, giảng viên trẻ, Phó Giáo sư Trần Xuân Nhĩ chia sẻ rằng, cần có tiêu chí cụ thể để đánh giá các sáng kiến, công trình nghiên cứu, nhất là trong các lĩnh vực mới như chuyển đổi số, trí tuệ nhân tạo, phần mềm ứng dụng. Với sinh viên và giảng viên trẻ, nếu họ có thể tạo ra một phần mềm hữu ích, một giải pháp khắc phục được vấn đề trong thực tiễn, thì rất cần được tuyên dương kịp thời. Thưởng ở đây không chỉ dừng lại ở vật chất mà còn là cơ hội được đầu tư, tiếp cận phòng thí nghiệm, hỗ trợ đề tài, mở rộng kết nối doanh nghiệp.

Nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xã hội hóa công tác khen thưởng, theo Phó Giáo sư Nhĩ, không chỉ trông chờ vào nhà nước mà vai trò của cộng đồng doanh nghiệp, tổ chức xã hội, các viện nghiên cứu trong việc tài trợ, đồng hành cùng tài năng trẻ cũng cần được thúc đẩy. Thời gian qua, một số doanh nghiệp đã có sáng kiến trao các giải thưởng lớn thường niên, qua đó kích thích một bộ phận không nhỏ nhà khoa học, sinh viên, kỹ sư trẻ nỗ lực sáng tạo, cống hiến. Nếu kết hợp được nguồn lực nhà nước với xã hội trong việc tôn vinh, biểu dương, khen thưởng những nhà khoa học, thì chúng ta sẽ có được nguồn động lực rất lớn cho sự phát triển về khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Bên cạnh đó, trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, chuyển đổi số đang mở ra nhiều không gian mới cho khoa học, thì cơ chế biểu dương, khen thưởng cũng cần phải có sự đột phá. Cùng với các danh hiệu truyền thống, nên nghiên cứu và triển khai thêm các danh hiệu, giải thưởng mới phù hợp với đặc điểm thời đại, nhằm bắt kịp sự phát triển nhanh chóng của công nghệ.

Ngoài ra, việc đa dạng hóa hình thức khen thưởng cũng cần được quan tâm. Bằng cách không chỉ dừng lại ở các hình thức khen thưởng hiện hành mà có thể là học bổng nghiên cứu, hỗ trợ tài chính cho dự án khởi nghiệp, hay tạo cơ hội công bố quốc tế, tham gia hội thảo lớn,… Với những cách làm này, nhà khoa học trẻ sẽ thấy rằng sự đóng góp của họ được quan tâm và đầu tư bài bản.

Phó Giáo sư Trần Xuân Nhĩ cũng khẳng định, nếu công tác tôn vinh, biểu dương, khen thưởng được đặt đúng vị trí, có cơ chế minh bạch, khách quan, thì sẽ không chỉ là vinh dự của cá nhân, tập thể mà còn trở thành đòn bẩy cho sự nghiệp phát triển chung của đất nước. Chúng ta nên coi khen thưởng là một hình thức đầu tư cho tương lai. Trong đó, việc khen đúng người, thưởng đúng việc trong lĩnh vực khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo sẽ góp phần thúc đẩy xây dựng và phát triển đất nước.