Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã nhấn mạnh việc: “Có cơ chế, chính sách hấp dẫn về tín dụng, học bổng và học phí để thu hút học sinh, sinh viên giỏi theo học các lĩnh vực toán học, vật lý, sinh học, hoá học, kỹ thuật và công nghệ then chốt, nhất là ở các trình độ sau đại học. Xây dựng và triển khai các chương trình đào tạo tài năng trên các lĩnh vực”.
Trong khối ngành STEM, Toán học được xem là chìa khóa mở ra nhiều cơ hội trong nghiên cứu và ứng dụng công nghệ, đặc biệt trong thời đại số hóa và đổi mới sáng tạo hiện nay.
Nguyên nhân nào khiến người học chưa mặn mà?
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quý Mười, Trưởng khoa Khoa Toán - Tin, Trường Đại học Sư phạm (Đại học Đà Nẵng) chia sẻ, Toán học là nền tảng cốt lõi của Công nghiệp 4.0, góp phần phát triển các công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo (AI), học máy (ML), dữ liệu lớn (Big Data) và Internet vạn vật (IoT). Trong bối cảnh Cách mạng Công nghiệp đang diễn ra mạnh mẽ, việc tăng cường nguồn nhân lực Toán học chất lượng cao là yếu tố then chốt để Việt Nam bắt kịp xu thế toàn cầu và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.
Tuy nhiên, hiện nay, số lượng người học Toán học tại Việt Nam, đặc biệt ở bậc đại học và sau đại học đang có dấu hiệu giảm sút, điều này được bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân.
Một trong những lý do chính khiến ngành Toán học kém hấp dẫn là do nhận thức xã hội phổ biến cho rằng đây là một ngành học khó, cơ hội việc làm hạn chế và thu nhập không cạnh tranh so với các lĩnh vực “hot” như công nghệ thông tin hay kinh tế.
Hơn nữa, cơ sở vật chất phục vụ nghiên cứu và giảng dạy Toán học chưa thực sự đồng bộ và hiện đại, gây ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo.
Bên cạnh đó, chương trình đào tạo Toán học hiện nay chủ yếu tập trung vào lý thuyết. Công tác hướng nghiệp hiện nay còn hạn chế, dẫn đến nhiều người cho rằng Toán học chỉ gắn với giảng dạy hoặc nghiên cứu hàn lâm, mà không thấy hết tiềm năng nghề nghiệp phong phú trong lĩnh vực này, người học chưa thấy rõ con đường nghề nghiệp cụ thể, khiến nhiều học sinh giỏi e ngại lựa chọn.
Ngoài ra, việc thiếu các chính sách hỗ trợ mạnh mẽ như học bổng hấp dẫn hay tín dụng ưu đãi cũng là rào cản lớn. Đồng thời, nhiều học sinh xuất sắc chọn du học hoặc chuyển sang các ngành khác càng làm suy giảm sức hút của ngành Toán gây ra hiện tượng “chảy máu chất xám”.
Từ thực tiễn đó, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quý Mười cho rằng để thu hút nhiều học sinh, sinh viên theo đuổi lĩnh vực STEM nói chung, cũng như ngành Toán học nói riêng thì cần có các cơ chế, chính sách phù hợp nhằm tạo điều kiện học tập, nghiên cứu và đảm bảo đầu ra hấp dẫn.
Theo đó, cần có các chính sách cung cấp khoản vay tín dụng học phí lãi suất thấp hoặc không lãi suất. Toán học là nền tảng cốt lõi cho nhiều ngành công nghiệp chiến lược như trí tuệ nhân tạo, công nghệ bán dẫn và dữ liệu lớn, đóng vai trò then chốt trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội của đất nước.
Tuy nhiên, chi phí học tập hiện nay vẫn là một rào cản đáng kể, đặc biệt đối với học sinh ở vùng sâu, vùng xa hoặc có hoàn cảnh khó khăn, khiến nhiều tài năng tiềm năng không dám theo đuổi ngành Toán.
Vì vậy, việc triển khai các chính sách cung cấp khoản vay tín dụng học phí lãi suất thấp hoặc không lãi suất sẽ góp phần khuyến khích và giữ chân nhân tài, cũng như giúp giảm bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục, từ đó mang lại lợi ích kinh tế và xã hội lâu dài.
Ngoài những hỗ trợ về cơ chế, chính sách, cần đầu tư nâng cấp hệ thống phòng thí nghiệm hiện đại, mở rộng cơ hội thực hành nghiên cứu cũng như có sự kết hợp chặt chẽ giữa nhà trường và doanh nghiệp để đào tạo đáp ứng nhu cầu thực tiễn, phù hợp với nhu cầu của doanh nghiệp.
Tuy vậy, để chính sách phát huy hiệu quả, cần có cơ chế quản lý chặt chẽ với các tiêu chí xét duyệt rõ ràng, nhằm đảm bảo đúng đối tượng thụ hưởng, duy trì chất lượng đào tạo và hạn chế rủi ro tài chính.
Cùng bàn về vấn đề này, theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Long, Phó Trưởng khoa Khoa học cơ bản, Trường Đại học Giao thông vận tải chia sẻ, Toán học đóng vai trò then chốt trong sự phát triển của khoa học, công nghệ và nhiều lĩnh vực ứng dụng thực tiễn.
Tuy nhiên, hiện nay ngành Toán học chưa thực sự thu hút được nhiều sinh viên, đặc biệt là sinh viên giỏi theo học do nguyên nhân chủ yếu là người học chưa nhận thấy được cơ hội, vị trí việc làm đối với các ngành, lĩnh vực liên quan đến STEM.
Bên cạnh đó, hiện nay chưa có nhiều doanh nghiệp trong nước đủ mạnh để sử dụng nguồn nhân lực này, trong khi đó, các doanh nghiệp FDI lại ít và việc tuyển dụng nhân lực cũng hạn chế.
Một trong những nguyên nhân nữa là ngay từ bậc phổ thông, nhiều học sinh cho rằng Toán là môn học khó, nặng về công thức và chứng minh. Trong khi thực tế, Toán có vai trò thiết yếu trong nhiều lĩnh vực của đời sống và sản xuất. Việc giảng dạy Toán học cần được đổi mới theo hướng trực quan, ứng dụng nhiều hơn vào thực tiễn để học sinh thấy được giá trị của Toán học đối với các ngành khoa học và công nghệ.
Ngoài ra, đây là ngành học cần sự kiên trì và đam mê để theo đuổi, nhiều sinh viên học đến năm thứ 2, thứ 3 nhưng không đủ sự kiên trì cũng chọn thi lại và chuyển sang ngành khác.
“Chỉ khi Toán học được nhìn nhận đúng với giá trị, chúng ta mới có thể xây dựng một nền khoa học mạnh mẽ, làm nền tảng cho sự phát triển của các ngành công nghệ tiên tiến trong tương lai.
Để giải quyết bài toán thu hút nhiều học sinh, sinh viên theo đuổi lĩnh vực STEM nói chung, cũng như ngành Toán học nói riêng thì cần triển khai các giải pháp có lộ trình cụ thể. Đặc biệt là giải quyết vấn đề đầu ra cho sinh viên, tạo cơ hội việc làm”, thầy Long chia sẻ.
Vì vậy, ngoài việc xây dựng cơ chế, chính sách để thu hút người học các ngành, lĩnh vực liên quan đến STEM, cần tạo ra được thị trường lao động với mức lương hấp dẫn. Để làm được điều này, cần tăng cường sự hợp tác giữa nhà trường và các nguồn lực xã hội cũng như doanh nghiệp, giải quyết vấn đề đầu ra cho sinh viên, đặc biệt là học viên sau đại học.
Cần ưu đãi về thuế với doanh nghiệp hỗ trợ học bổng cho sinh viên
Theo thầy Long, doanh nghiệp là đơn vị sử dụng lao động được đào tạo từ nhà trường, nếu các doanh nghiệp cùng chung tay trong quá trình đào tạo sẽ có những người học chất lượng, phù hợp với thị trường lao động.
Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn ít doanh nghiệp hoặc tổ chức nghiên cứu tham gia tài trợ học bổng cho sinh viên STEM do thiếu kết nối giữa nhà trường và doanh nghiệp. Nhiều doanh nghiệp chưa thấy lợi ích trực tiếp khi đầu tư vào đào tạo, trong khi các cơ sở đào tạo còn chưa chủ động gắn kết nghiên cứu với nhu cầu thị trường.
Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp còn “ngại” hướng dẫn với sinh viên mới ra trường, sinh viên đến thực tập, chỉ ưu tiên tuyển những người có kinh nghiệm.
Do vậy, để gia tăng nguồn hỗ trợ từ doanh nghiệp, cần có các chính sách khuyến khích các tổ chức, doanh nghiệp trong việc trợ cấp, ưu đãi về cơ chế thuế đối với những doanh nghiệp nào có đóng góp tích cực cho hoạt động cộng đồng nhằm khuyến khích tinh thần trách nhiệm xã hội.
Bên cạnh đó, doanh nghiệp kết hợp với nhà trường để đặt hàng nghiên cứu và có thể tài trợ học bổng chuyên sâu cho lĩnh vực mà doanh nghiệp quan tâm; mở rộng các chương trình học bổng gắn với thực tập – việc làm để mở ra lộ trình nghề nghiệp rõ ràng và hấp dẫn cho người học.
Ngoài ra, các cơ sở giáo dục cần xây dựng chương trình chương trình đào tạo tiếp cận chuẩn quốc tế, liên kết với doanh nghiệp và đáp ứng nhu cầu thực tế của doanh nghiệp và xã hội. Điều này giúp nâng cao chất lượng đào tạo và đảm bảo sinh viên được trang bị kỹ năng phù hợp, thuận lợi nhanh chóng có việc làm sau khi tốt nghiệp, phù hợp với chuyên môn được đào tạo.
Còn theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quý Mười, mặc dù hiện nay đã có một số chương trình học bổng đến từ doanh nghiệp và các tổ chức nghiên cứu, tiêu biểu như Quỹ Đổi mới sáng tạo VINIF, nhưng nguồn tài trợ cho sinh viên trong lĩnh vực STEM tại Việt Nam vẫn còn rất hạn chế.
Nguyên nhân chính nằm ở chỗ quy mô các chương trình tài trợ hiện nay còn nhỏ lẻ, thiếu tính ổn định và chưa tạo dựng được một hệ sinh thái bền vững để nuôi dưỡng và phát triển nhân tài lâu dài.
Bên cạnh đó, việc thiếu các cơ chế khuyến khích như ưu đãi thuế cho doanh nghiệp tài trợ giáo dục, khung pháp lý chưa đủ rõ ràng và minh bạch, cùng với tình trạng thông tin học bổng không được truyền thông rộng rãi và tiếp cận dễ dàng càng khiến cho các chương trình tài trợ khó phát huy được hiệu quả.
Để tăng cường nguồn lực tài chính cho sinh viên, đặc biệt trong các ngành STEM và khoa học cơ bản, Nhà nước cần triển khai một số giải pháp đồng bộ.
Trước hết, cần hoàn thiện hành lang pháp lý, tạo cơ chế minh bạch và khuyến khích như miễn, giảm thuế với doanh nghiệp tham gia tài trợ giáo dục. Đồng thời, nên thành lập các quỹ học bổng công – tư, gắn kết học bổng với cơ hội thực tập, làm việc tại doanh nghiệp thông qua các chương trình hợp tác giữa nhà trường và doanh nghiệp cũng sẽ giúp tạo ra giá trị thiết thực và bền vững hơn cho cả hai bên.
Ngoài ra, công tác truyền thông cũng cần được cải thiện, thông qua việc xây dựng các cổng thông tin học bổng trực tuyến, tổ chức hội thảo tại các trường đại học, sử dụng mạng xã hội và các nền tảng số để lan tỏa thông tin đến đúng đối tượng thụ hưởng. Cuối cùng, việc mở rộng hợp tác quốc tế, thu hút nguồn tài trợ từ các tập đoàn lớn trên thế giới như Google, NVIDIA, hay các quỹ học thuật uy tín sẽ là một hướng đi chiến lược, giúp nâng cao chất lượng và quy mô hỗ trợ tài năng khoa học tại Việt Nam.
Cũng theo thầy Mười, để đảm bảo hiệu quả đầu tư, chính sách miễn học phí cho người học các ngành STEM cần đi kèm với các tiêu chí tuyển chọn chặt chẽ. Đồng thời, nếu áp dụng lãi suất 0%, điều kiện vay vốn cần được điều chỉnh để đảm bảo công bằng, tránh lạm dụng, và ưu tiên đúng đối tượng.
Trước hết, có thể áp dụng tiêu chuẩn đầu vào chặt chẽ nhằm tuyển chọn những sinh viên thực sự xuất sắc theo học ngành Toán nói riêng và lĩnh vực STEM nói chung. Đây là lĩnh vực đòi hỏi tư duy logic nên việc lựa chọn sinh viên có năng lực phù hợp không chỉ giúp nâng cao chất lượng đào tạo mà còn đảm bảo hiệu quả đầu tư của Nhà nước vào giáo dục.
Tuy nhiên, các tiêu chuẩn đầu vào cần được thiết kế một cách linh hoạt, phản ánh đúng tiềm năng của thí sinh thay vì chỉ dựa vào điểm thi. Vì vậy, nên kết hợp nhiều tiêu chí đánh giá như điểm thi tuyển sinh, bài luận cá nhân, phỏng vấn, và các thành tích học sinh giỏi ở cấp tỉnh, quốc gia hoặc quốc tế.
Bên cạnh đó, để đảm bảo tính công bằng trong tuyển sinh, nên dành một tỷ lệ chỉ tiêu ưu tiên cho học sinh ở các vùng khó khăn, vùng sâu vùng xa – những nơi có ít cơ hội tiếp cận với điều kiện học tập chất lượng cao.
Đối với bậc sau đại học, tiêu chuẩn đầu vào cần khắt khe hơn. Cần xét tuyển dựa trên năng lực nghiên cứu, ưu tiên dành cho nghiên cứu sinh thực hiện các đề tài ứng dụng cao, phục vụ chiến lược phát triển khoa học công nghệ quốc gia. Ngoài ra, cần thiết lập cơ chế kiểm soát như yêu cầu báo cáo định kỳ về kết quả học tập và xác nhận từ trường đại học để đảm bảo người vay đáp ứng điều kiện và cam kết thực hiện nghiên cứu hoặc làm việc trong lĩnh vực STEM tại Việt Nam.
“Một môi trường học tập cạnh tranh với các tiêu chuẩn đầu vào cao sẽ góp phần nâng cao uy tín của chương trình, đồng thời tạo động lực để học sinh nỗ lực từ sớm. Điều này cũng có thể thu hút thêm các nguồn tài trợ từ doanh nghiệp và tổ chức trong và ngoài nước, khi họ nhìn thấy rõ cam kết chất lượng và sự nghiêm túc trong đào tạo”, thầy Mười chia sẻ.