Làng nghề làm quạt giấy Chàng Sơn (xã Tây Phương, Hà Nội) là một trong số các địa phương tham gia Chương trình OCOP (Chương trình mỗi xã một sản phẩm) nhằm phát huy các giá trị văn hoá nghề truyền thống và đưa sản phẩm của làng nghề vươn ra thị trường quốc tế.
Nếu trước kia, làng quạt Chàng Sơn chỉ sản xuất những chiếc quạt giấy, quạt nan, thì nay người làng nghề Chàng Sơn đã sản xuất đủ các loại thiên về tính giải trí, trưng bày hơn là dùng để tạo gió, làm mát. Đây là những nỗ lực của những người thợ làng nghề quạt Chàng Sơn để gìn giữ nghề truyền thống.
Bởi lẽ ngày nay, khi các loại quạt điện để bàn, quạt điện cầm tay ra đời và phổ biến trong cuộc sống của người dân thì loại quạt giấy do các làng nghề cũng dần mất chỗ đứng.
Để có được một chiếc quạt ưng ý, người thợ phải bỏ rất nhiều công sức chọn lựa từng ống tre làm nan, từng sợi mây để làm viền và từng thếp giấy để làm cánh.
Nguyên liệu cơ bản một chiếc quạt giấy hay quạt the đều gồm tre, giấy, vải và hồ nếp. Tre phải dẻo, già, có độ tuổi từ 3 năm trở lên, không mối mọt thì nan quạt mới bền, đẹp. Tre cắt thành ống, cạo tinh xanh, lấy dao tách cật ra, gắn sơn ta vào giữa hai thanh tre.
Sau đó, các thanh tre được bó chặt lại vài tháng, đến khi khô sơn mới vót thành nan quạt. Sợi mây phải óng, mượt, dài để khi đan không phải nối nhiều đoạn lại với nhau.
Chia sẻ với phóng viên, nhiều người thợ làng nghề trăn trở, việc gìn giữ cho làng nghề quạt Chàng Sơn đã khó khăn nay càng khó khăn hơn. Bởi lẽ, nhu cầu người dân sử dụng quạt giấy không nhiều trong khi nguyên liệu truyền thống để làm quạt ngày càng đều hiếm, nhất là nhựa quả cậy.
Giá thành đầu vào để làm ra một sản phẩm quá cao khiến các chủ cơ sở sản xuất buộc phải hạ giá nhân công. Vì thế trong làng, ngoài những người tâm huyết với làng nghề, lớp trẻ cũng đều tìm hướng đi mới chứ không còn mặn mà với nghề truyền thống.
Một chủ sản cơ sở sản xuất bộc bạch: "Ngày xưa vào thời kỳ đỉnh cao, người làng nghề quạt Chàng Sơn có thể giàu lên từ làm quạt. Ngày nay, việc làm quạt thì cốt yếu là để giữ nghề, còn thu nhập thì chỉ đủ để mua thức ăn trong ngày".
Chủ cơ sở sản xuất này cũng chia sẻ thêm rằng, chỉ khi có khách hàng đặt riêng, một số nghệ nhân có tiếng trong làng mới làm sản phẩm bằng các nguyên liệu truyền thống. Việc thay đổi nguyên liệu làm quạt truyền thống một phần vì giá thành của các nguyên liệu đó hiện nay khá cao.
Là một trong số những gia đình còn gắn bó với nghề tại xã Tây Phương, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn vẫn luôn đau đáu và mong muốn một ngày nào đó, vị thế của sản phẩm quạt giấy Chàng Sơn dễ dần được lấy lại.
Bà Tuấn cho biết, hiện tại bà và những người dân trong làng nghề vẫn đang mày mò tìm các hướng đi mới, nhằm giữ gìn cho làng nghề gần 200 năm tuổi không bị mai một.
"Ngày nay, những chiếc quạt giấy của làng nghề Chàng Sơn không đơn thuần là để làm mát những ngày hè, mà còn là vật chứa đựng những thông điệp sâu lắng lòng người và góp phần quảng bá văn hóa Việt đến với bạn bè quốc tế.
Chúng tôi vẫn đang tìm kiếm và sáng tạo ra các sản phẩm đa dạng, phong phú về kích cỡ, mẫu mã. Ngoài ra, việc đổi mới các chủng loại từ các loại bình dân như quạt the, quạt tranh trang trí, quạt dùng làm thiệp cưới, quạt lụa cho đến quạt cao cấp làm quà lưu niệm, quạt thư pháp, quạt treo tường cũng được người thợ làng nghề chú tâm. Tôi mong rằng, làng nghề quạt giấy Chàng Sơn sẽ sớm tìm lại được chỗ đứng của mình", bà Tuấn bày tỏ.
Theo chia sẻ của người thợ làng nghề Chàng Sơn, trước đây người thợ sử dụng nguyên liệu là giấy dó Bắc Ninh. Tuy nhiên, vì giá thành của nguyên liệu này khá cao nên ngày nay một số cơ sở sản xuất đã phải thay bằng giấy Bãi Bằng để mộc hay nhuộm màu, tạo vẻ sặc sỡ, tươi vui cho những chiếc quạt xòe của lễ hội.
Nguyên liệu có thể thay đổi, thế nhưng các công đoạn khi vào giấy cho nan quạt thì không thể thay đổi. Chỉ có những người thợ lành nghề, đủ sự khéo léo, tỉ mỉ sao cho giấy không bị nhàu, nếp gấp phẳng, đều, mới được giao các khâu quan trọng.
Khi vẽ nghệ nhân phải căn chuẩn nếp gấp giữa các nan quạt và tính toán kỹ lưỡng sao cho khi hoàn thành, gấp quạt lại không ảnh hưởng đến tranh, các nếp gấp nằm vào đúng khoảng trống, vết cắt đó khi thành hình không được cắt người hay cắt vật, tránh phá hỏng cả sản phẩm.
Nghệ nhân trong làng cũng cho biết, nếu trường hợp bắt buộc phải cắt, thì cái tài của người vẽ chính là tạo mối liên kết sao cho người xem không biết vật đó bị cắt nếu không tận tay sờ vào quạt. Khi các công đoạn làm quạt hoàn thiện, người họa sỹ sẽ phủ lên đó một lớp sơn bóng để giữ cho quạt sáng đẹp, bền lâu.
Ngày nay khi có sự hỗ trợ của công nghệ máy móc hiện đại, việc in ấn và tạo hình trên giấy đã trở nên dễ dàng hơn hơn nhiều để làm ra các loại hình quạt phổ thông, đại trà với số lượng lớn. Tuy nhiên, những sản phẩm quạt dùng cho những sự kiện quan trọng hoặc đơn đặt hàng riêng vẫn cần đến bàn tay lành nghề của người thợ làng nghề quạt Chàng Sơn.