Bộ Giáo dục và Đào tạo đã công bố dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kĩ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông, ban hành kèm theo Thông tư số 06/2024/TT-BGDĐT ngày 10/4/2024 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo để lấy ý kiến góp ý theo quy định.
Trong đó, dự thảo sửa đổi, bổ sung Khoản 1 Điều 26 như sau: “Người hướng dẫn nghiên cứu chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp trong nghiên cứu khoa học; bảo đảm yêu cầu đối với dự án dự thi theo các quy định tại Quy chế này”.
So với quy định từ trước tới nay, dự thảo thông tư mới tăng cường trách nhiệm và quyền của cơ quan, tổ chức, cá nhân dự thi. Nội dung này nhận được sự quan tâm của nhiều giáo viên, học sinh phổ thông.
Giáo viên hướng dẫn là người định hướng và cần bảo đảm tính trung thực
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, cô Đinh Thị Quỳnh Liên - giáo viên bộ môn Toán, Trường Trung học phổ thông Chuyên Lào Cai, người từng phụ trách các nhóm học sinh đạt giải cao trong những cuộc thi nghiên cứu khoa học cấp quốc gia nhấn mạnh quy định nâng cao tính liêm chính khoa học trong dự thảo là hoàn toàn cần thiết và phù hợp với thực tiễn.
Theo cô Liên, trong hoạt động nghiên cứu khoa học, dù ở phạm vi nào thì vấn đề liêm chính khoa học cũng cần được xem xét để đảm bảo sản phẩm nghiên cứu có ý nghĩa về mặt khoa học.
Tuy nhiên, học sinh, dù là chủ nhân của các dự án nghiên cứu khoa học, nhưng do lần đầu tiếp cận với hoạt động nghiên cứu nên các em có thể còn chưa hiểu về vấn đề liêm chính khoa học trong hoạt động nghiên cứu.
Vì vậy, trong quá trình hướng dẫn học sinh, giáo viên hướng dẫn không chỉ đóng vai trò hỗ trợ về chuyên môn mà còn là người định hướng và bảo đảm tính trung thực, khách quan của quá trình nghiên cứu.
“Việc Bộ Giáo dục và Đào tạo nhấn mạnh trách nhiệm của người hướng dẫn, tức yêu cầu người hướng dẫn phải kiểm soát được và chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học của dự án sẽ góp phần nâng cao chất lượng thực sự của hoạt động nghiên cứu khoa học đối với học sinh”, nữ giáo viên khẳng định.
Từng có kinh nghiệm hướng dẫn học sinh thực hiện các dự án nghiên cứu khoa học, cô Đinh Thị Quỳnh Liên chia sẻ rằng, vi phạm liêm chính học thuật là vấn đề có thể xảy ra, dù do vô tình hay cố ý.
Một trong những trường hợp khá phổ biến là học sinh tự tin rằng ý tưởng nghiên cứu của mình mới, nhưng thực tế ý tưởng đó đã từng được người khác công bố trước đó. Nguyên nhân chủ yếu là do các em chưa thực hiện tốt bước nghiên cứu tổng quan và tìm kiếm tài liệu.
Bên cạnh đó, còn có những biểu hiện vi phạm khác như sao chép toàn bộ hoặc một phần nội dung từ tài liệu, internet mà không trích dẫn nguồn; sử dụng dữ liệu, hình ảnh hay kết quả thí nghiệm của người khác; hoặc thậm chí chỉnh sửa, làm sai lệch số liệu để kết quả phù hợp với giả thuyết ban đầu.
Để khắc phục tình trạng này, ngay từ khi bắt đầu mỗi dự án, cô Liên luôn dành thời gian giúp học sinh hiểu rõ bản chất của nghiên cứu khoa học, quy trình hình thành và phát triển ý tưởng, tiêu chí đánh giá một đề tài có thể triển khai, cũng như tầm quan trọng của đóng góp khoa học trong lĩnh vực mà các em theo đuổi.
Nữ giáo viên nhấn mạnh rằng liêm chính là nền tảng cốt lõi của nghiên cứu khoa học, và chỉ những kết quả trung thực mới mang giá trị thực sự.
Trong suốt quá trình thực hiện đề tài, cô hướng dẫn học sinh cách ghi chép chi tiết quá trình làm việc, lưu giữ dữ liệu gốc cẩn thận, và trích dẫn tài liệu theo đúng quy chuẩn học thuật, từ đó hình thành cho các em ý thức và kỹ năng nghiên cứu chuẩn mực, nghiêm túc.
Đồng quan điểm, thầy Trần Mạnh Cường - giáo viên bộ môn Hóa học, Trường Trung học phổ thông Kim Liên (Hà Nội) cho rằng việc bổ sung quy định người hướng dẫn chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp là rất cần thiết và kịp thời. Quy định này không chỉ giúp nâng cao chất lượng của các dự án nghiên cứu mà còn thể hiện rõ vai trò, trách nhiệm của giáo viên trong việc định hướng học sinh tuân thủ các chuẩn mực khoa học.
Trong thực tế, học sinh phổ thông còn có những hạn chế về kỹ năng nghiên cứu khoa học, nên người hướng dẫn phải là người bảo đảm tính trung thực, minh bạch và công bằng trong suốt quá trình thực hiện dự án.
Khi người hướng dẫn ý thức sâu sắc về trách nhiệm của mình, học sinh sẽ được định hướng đúng đắn ngay từ đầu và hình thành thói quen làm khoa học trung thực, cẩn trọng.
“Trước đây, khi hướng dẫn học sinh nghiên cứu khoa học, tôi từng gặp một số biểu hiện vi phạm liêm chính học thuật như: sao chép nội dung từ internet mà không trích dẫn nguồn, sử dụng dữ liệu hoặc hình ảnh của người khác mà không xin phép, hoặc “làm đẹp” kết quả thí nghiệm để phù hợp với giả thuyết ban đầu…
Khi gặp các tình huống như vậy, tôi không phê phán ngay mà thường giải thích rõ cho học sinh hiểu về giá trị của tính trung thực trong nghiên cứu khoa học, rằng một kết quả “chưa thành công” vẫn có giá trị nếu được làm nghiêm túc.
Sau đó tôi sẽ yêu cầu các em tự thực hiện, điều chỉnh lại phần đã sai phạm. Tôi cũng thường xuyên nhấn mạnh rằng mục tiêu của nghiên cứu không chỉ là đạt giải, mà là học cách tư duy khoa học, trung thực và có trách nhiệm”, thầy Cường bày tỏ.
Cần ban hành quy định cụ thể về việc ghi nhận và đánh giá vai trò của giáo viên hướng dẫn
Để tăng cường kiểm soát và nâng cao tính trung thực, minh bạch trong quá trình hướng dẫn và thực hiện các dự án nghiên cứu của học sinh, cần có những biện pháp cụ thể từ chính người hướng dẫn cũng như cơ chế hỗ trợ từ phía nhà trường và cơ quan quản lý.
Theo thầy Nguyễn Chí Trung - giáo viên bộ môn Vật lý, Trường Trung học phổ thông Chuyên Bắc Ninh, quy định mới trong dự thảo là một bước tiến cần thiết và có ý nghĩa tích cực, góp phần nâng cao chất lượng thực chất của các sản phẩm nghiên cứu, đồng thời giúp chuẩn hóa hoạt động nghiên cứu khoa học của học sinh theo hướng chuyên nghiệp hơn.
Tuy nhiên, thầy Trung cũng cho rằng cần có sự cân nhắc khi triển khai quy định này. Trước hết, phạm vi trách nhiệm của người hướng dẫn cần được quy định rõ ràng để tránh gây áp lực quá lớn cho giáo viên trong bối cảnh còn nhiều hạn chế về thời gian, điều kiện và nguồn lực.
Ngoài ra, Bộ Giáo dục và Đào tạo nên ban hành hướng dẫn cụ thể về các tiêu chí đánh giá liêm chính khoa học, chẳng hạn như việc sử dụng công cụ kiểm tra đạo văn, quy định cách trích dẫn nguồn tài liệu, hay xác định rõ phần công việc của học sinh và người hướng dẫn.
Đồng thời, cần phân biệt rõ mức độ trách nhiệm giữa người hướng dẫn chính và người hỗ trợ (nếu có) nhằm đảm bảo tính công bằng, minh bạch trong quá trình hướng dẫn và đánh giá.
Theo thầy Nguyễn Chí Trung, trước hết, Bộ Giáo dục và Đào tạo nên ban hành bộ quy tắc liêm chính khoa học dành riêng cho nghiên cứu của học sinh trung học, trong đó quy định rõ các nguyên tắc, chuẩn mực và trách nhiệm của từng bên tham gia.
Kèm theo đó, nên có mẫu cam kết trách nhiệm giữa học sinh, giáo viên hướng dẫn và nhà trường nhằm xác lập sự ràng buộc về đạo đức và trách nhiệm trong quá trình nghiên cứu.
Không những vậy, cần tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu cho giáo viên hướng dẫn về đạo đức nghiên cứu, quyền sở hữu trí tuệ và quy trình công bố kết quả khoa học, giúp họ có đủ năng lực và công cụ để thực hiện tốt vai trò của mình.
Đồng thời, cần xây dựng cơ chế bảo vệ người hướng dẫn trong trường hợp họ đã tuân thủ đúng quy trình nhưng học sinh vẫn vi phạm, chẳng hạn như sao chép hoặc đạo văn ngoài ý muốn.
Việc triển khai các biện pháp này không chỉ giúp nâng cao nhận thức và năng lực nghiên cứu của cả giáo viên và học sinh mà còn góp phần hình thành môi trường nghiên cứu khoa học trung thực, minh bạch và chuyên nghiệp trong nhà trường phổ thông.
Trong khi đó, cô Đinh Thị Quỳnh Liên đề xuất ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm soát liêm chính bằng cách cung cấp phần mềm phát hiện đạo văn cho cả người hướng dẫn và người thẩm định dự án, đồng thời xây dựng hệ thống lưu trữ dữ liệu nghiên cứu trực tuyến.
Hệ thống này nên yêu cầu học sinh thiết lập nhật ký nghiên cứu, ghi rõ quá trình thực hiện, số liệu gốc và phản hồi của giáo viên hướng dẫn ở từng giai đoạn - giúp đối chiếu, kiểm chứng với các dự án đã thực hiện ở những năm học trước trên phạm vi toàn quốc.
Đồng thời, tiêu chí liêm chính học thuật cần được đưa vào hệ thống đánh giá dự án và xem đây là điều kiện bắt buộc để công nhận kết quả nghiên cứu, nhằm khuyến khích học sinh tuân thủ chuẩn mực khoa học ngay từ khi bắt đầu tiếp cận hoạt động nghiên cứu.
“Về phía cơ quan quản lý như Bộ Giáo dục và Đào tạo, Sở Giáo dục và Đào tạo, cần ban hành quy định cụ thể về việc ghi nhận và đánh giá vai trò của giáo viên hướng dẫn, bao gồm chế độ tính giờ hướng dẫn nghiên cứu khoa học và công nhận đóng góp của họ trong hoạt động nghiên cứu của học sinh.
Cùng với đó, nên có bộ quy định chuẩn về liêm chính trong nghiên cứu khoa học ở bậc phổ thông, kèm theo tài liệu hướng dẫn thống nhất, các khóa tập huấn định kỳ, cũng như cơ chế tư vấn và hỗ trợ pháp lý khi phát sinh vi phạm hoặc tranh chấp liên quan.
Ngoài ra, việc thành lập Hội đồng khoa học tư vấn về liêm chính học thuật ở cấp tỉnh và quốc gia cũng là một giải pháp cần thiết. Hội đồng này sẽ đóng vai trò giám sát, tư vấn chuyên môn, đồng thời góp phần đảm bảo tính công bằng, khách quan trong xử lý các vấn đề về liêm chính khoa học và nâng cao nhận thức xã hội đối với lĩnh vực này”, cô Liên chia sẻ.
Cùng đề xuất biện pháp nâng cao tính liêm chính khoa học, thầy Trần Mạnh Cường cho rằng trước hết, nhà trường cần bố trí hợp lý về thời gian, cơ sở vật chất và kinh phí nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên và học sinh tham gia hoạt động nghiên cứu khoa học.
Bên cạnh đó, việc xây dựng diễn đàn chia sẻ kinh nghiệm giữa các giáo viên hướng dẫn sẽ góp phần lan tỏa văn hóa trung thực, trách nhiệm trong nghiên cứu khoa học của học sinh phổ thông.
Đồng thời, cần đẩy mạnh công tác truyền thông, tuyên dương các dự án trung thực, sáng tạo, thay vì chỉ tập trung tôn vinh những sản phẩm đạt giải cao.
“Tôi tin rằng, khi cả thầy và trò đều được trang bị đầy đủ kiến thức, công cụ và môi trường nghiên cứu phù hợp, thì liêm chính học thuật sẽ trở thành nền tảng tự nhiên và bền vững cho mọi hoạt động nghiên cứu trong nhà trường”, giáo viên bộ môn Hóa học, Trường Trung học phổ thông Kim Liên (Hà Nội) cho hay.