Bộ Giáo dục và Đào tạo đã công bố dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông ban hành kèm theo Thông tư số 06/2024/TT-BGDĐT, lấy ý kiến đến hết ngày 23/10/2025.
So với thông tư hiện hành, dự thảo tập trung sửa đổi ở 4 nhóm vấn đề: số lượng dự án dự thi, tổ chức Ban Chỉ đạo và Ban giám khảo, tỷ lệ giải thưởng, và quy định về liêm chính khoa học. Qua trao đổi và ghi nhận của phóng viên, nhiều chuyên gia giáo dục và giáo viên cho rằng, một số nội dung được đưa vào trong dự thảo cho thấy sự quyết tâm của Bộ Giáo dục và Đào tạo trong việc khuyến khích phát triển nghiên cứu, đồng thời chuẩn hoá quy trình minh bạch.
Dự thảo góp phần nâng cao chất lượng giải, tăng tính cạnh tranh và chuẩn hoá quy trình
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, thầy Phạm Trọng Thịnh - giáo viên môn Hoá học, Trường Trung học phổ thông chuyên Lê Hồng Phong (Ninh Bình) cho biết, quy định mới trong dự thảo sửa đổi, bổ sung Thông tư số 06/2024/TT-BGDĐT là rất cần thiết.
So sánh với Thông tư hiện hành, dự thảo có một số nội dung sửa đổi về số lượng dự án dự thi tại Điều 5 của Thông tư 06/2024/TT-BGDĐT: từ năm học 2026–2027 sẽ tính theo tỷ lệ dự án cấp sở năm trước (3-12 dự án); trường trực thuộc Bộ/đại học/viện được tối đa 3 dự án; đơn vị đăng cai thêm tối đa 6 dự án; được cộng thêm 1 dự án cho mỗi giải quốc tế từ giải Tư trở lên.
Điều này góp phần tăng tính linh hoạt cho cuộc thi khoa học kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học do Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức, tạo động lực để các địa phương phát triển mạnh phong trào nghiên cứu khoa học trong trường học, khơi dậy tinh thần sáng tạo của học sinh, cũng như mở rộng cơ hội cho các đơn vị có tiềm năng vươn ra đấu trường quốc tế.
Có nhiều năm kinh nghiệm gắn bó với cuộc thi, theo thầy Thịnh, việc tăng số lượng dự án dự thi là bước đi phù hợp và mang lại nhiều ý nghĩa thực tiễn, giúp các em học sinh có nhiều cơ hội tham gia sân chơi hơn, tăng thêm cơ hội được giao lưu học hỏi với các đơn vị bạn, cũng như được tiếp cận với những ý tưởng sáng tạo của các bạn đồng trang lứa. Qua đó, các em có thể tiếp cận, học hỏi lẫn nhau, phát triển thêm những ý tưởng sáng tạo độc đáo, góp phần hình thành một cộng đồng học sinh yêu khoa học, chủ động, có tư duy phản biện và tinh thần khám phá mạnh mẽ.
Thực tế những năm qua cho thấy, không ít dự án của học sinh ở các trường, các địa phương dù có chất lượng tốt, ý tưởng mới và sản phẩm tiềm năng, nhưng không được tham gia vòng thi cấp quốc gia do giới hạn về số lượng. Vì vậy, việc mở rộng quy mô và tăng số lượng dự án dự thi được kỳ vọng sẽ khắc phục tình trạng đó, giúp cuộc thi ngày càng hấp dẫn và thực chất hơn.
Nhận thấy tầm quan trọng của hoạt động nghiên cứu khoa học trong việc hình thành tri thức và năng lực cho học sinh, nhà trường luôn chú trọng bồi dưỡng tinh thần khám phá và sáng tạo cho học sinh từ rất sớm và liên tục, triển khai nhiều hoạt động khuyến khích các em tham gia. Cơ sở giáo dục đã cử đội dự thi cuộc thi nghiên cứu khoa học kỹ thuật cấp quốc gia do Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức từ những năm đầu tiên và liên tục cho đến nay. Nhờ phong trào ngày càng phát triển mạnh mẽ, trong những năm qua, nhà trường đã đạt được nhiều giải cấp quốc gia với thành tích đáng khích lệ, đặc biệt có một dự án được tham dự kỳ thi Intel ISEF tại Hoa Kỳ năm 2023.
Cùng chia sẻ về vấn đề này, thầy Hoàng Hải Nam - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông chuyên Lương Văn Tụy (tỉnh Ninh Bình) đánh giá những nội dung mới trong dự thảo rất phù hợp với bối cảnh các địa phương đang đẩy mạnh phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.
Trong đó, dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung khoản 1 Điều 26 Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông, cụ thể: “Người hướng dẫn nghiên cứu chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp trong nghiên cứu khoa học; bảo đảm yêu cầu đối với dự án dự thi theo các quy định tại Quy chế này”. Tại khoản 2 Điều 22 cũng yêu cầu: “Công bố công khai các dự án được chọn cử dự thi cấp quốc gia”.
Điều này được xem là một bước tiến quan trọng về tính minh bạch và trách nhiệm xã hội. Việc quy định trách nhiệm của giáo viên hướng dẫn rõ ràng hơn được kỳ vọng tạo ra những chuyển biến tích cực ở nhiều cấp độ, góp phần nâng cao tính trung thực và tính chuyên nghiệp trong hoạt động nghiên cứu khoa học của học sinh, yêu cầu giáo viên tăng cường vai trò giám sát, hướng dẫn chặt chẽ quá trình thực hiện đề tài, nhằm tránh tình trạng làm hộ hoặc sử dụng tài liệu không rõ ràng. Không chỉ dừng lại ở góp ý, vai trò của người hướng dẫn được nâng cao rõ rệt qua nhiệm vụ theo sát toàn bộ tiến trình nghiên cứu, phê duyệt ý tưởng, đảm bảo dự án có tính mới, tính thực tiễn và tuân thủ chuẩn mực học thuật.
Quy trình được chuẩn hoá, minh bạch sẽ ràng buộc trách nhiệm đạo đức nghề nghiệp của giáo viên, giúp hạn chế hiện tượng thuê hoặc sao chép ý tưởng đề tài nghiên cứu khoa học kỹ thuật. Đồng thời mở ra điều kiện để các Sở Giáo dục và Đào tạo tăng cường công tác bồi dưỡng năng lực hướng dẫn nghiên cứu khoa học, chú trọng đến liêm chính học thuật, phương pháp nghiên cứu, kỹ năng trích dẫn và đạo đức trong nghiên cứu khoa học ở trường phổ thông.
Ảnh minh hoạ: Trường Trung học phổ thông chuyên Lương Văn Tụy (tỉnh Ninh Bình).
Nhằm khuyến khích hoạt động tham gia nghiên cứu khoa học kỹ thuật trong học sinh, thầy Nam cho biết nhà trường và tỉnh Ninh Bình đã và đang triển khai nhiều chính sách mạnh mẽ để hỗ trợ người học. Công tác này luôn nhận được sự quan tâm, cổ vũ, tạo điều kiện từ Sở Giáo dục và Đào tạo cũng như lãnh đạo tỉnh Ninh Bình, coi đây là một trong những hoạt động mũi nhọn để phát triển giáo dục toàn diện.
Nghị quyết mới của Hội đồng nhân dân tỉnh Ninh Bình là một trong những động lực lớn và thiết thực nhất. Cụ thể, bắt đầu từ năm học 2025-2026, học sinh được chọn vào đội tuyển của tỉnh tham dự cuộc thi nghiên cứu khoa học kỹ thuật cấp quốc gia, khu vực hoặc quốc tế sẽ được nhận mức học bổng 1,3 triệu đồng/em/tháng. Học sinh tham gia kỳ thi cấp quốc gia còn được hỗ trợ thêm 820 trăm đồng/em/tháng (không quá 4 tháng/năm học). Chính sách hỗ trợ sinh hoạt phí hàng tháng (có thể lên tới 2,4 triệu đồng tùy địa bàn cư trú) cũng giúp các em có hoàn cảnh khó khăn yên tâm học tập và theo đuổi đam mê nghiên cứu.
Trong chương trình học tập, nhà trường khuyến khích học sinh vận dụng kiến thức đã học để giải quyết các vấn đề thực tiễn. Các thầy cô bộ môn thường xuyên gợi mở đề tài, ý tưởng nghiên cứu và tạo điều kiện để các em sử dụng phòng thí nghiệm, trang thiết bị của trường. Từ năm học 2020-2021, nhà trường đã chuyển về cơ sở mới khang trang, hiện đại, được đầu tư mạnh mẽ, đồng bộ. Hệ thống các phòng học chức năng, phòng thí nghiệm Vật lý, Hóa học, Sinh học được trang bị đầy đủ thiết bị tiên tiến, tạo điều kiện lý tưởng để học sinh triển khai các ý tưởng, thực hiện thí nghiệm và hoàn thiện dự án nghiên cứu của mình.
Giáo viên nêu quan điểm đề xuất gộp bớt các lĩnh vực hàn lâm?
Theo Thông tư hiện hành, cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông có 25 lĩnh vực trải dài từ Toán học, Vật lý, Hóa học, Sinh học, Y sinh, đến Khoa học xã hội và hành vi, Khoa học môi trường, Hệ thống nhúng,...
Ghi nhận ý kiến của nhiều giáo viên và chuyên gia cho rằng, một số lĩnh vực mang tính chuyên sâu như Y sinh, Hóa sinh, Hệ thống nhúng,... vượt quá khả năng của học sinh trung học cơ sở, kể cả học sinh trung học phổ thông nếu chưa có nền tảng chuyên ngành chuyên sâu. Từ thực tế đó, đề xuất nên gộp bớt các lĩnh vực hàn lâm thành một lĩnh vực rộng hơn, rút gọn còn khoảng 15-18 lĩnh vực, giúp học sinh tập trung, giảm phân tán và phù hợp hơn với trình độ lứa tuổi. Ví dụ, gộp lĩnh vực Y sinh học với Hóa sinh thành một lĩnh vực rộng hơn là Khoa học sự sống ứng dụng, hợp nhất Hệ thống nhúng, Kỹ thuật rô-bốt thành nhóm Công nghệ và Kỹ thuật số.
Nêu quan điểm về vấn đề này, thầy Hoàng Hải Nam hoàn toàn ủng hộ đề xuất và nhận định đây là một góp ý rất xác đáng và thực tế, phản ánh đúng những thách thức mà hoạt động nghiên cứu khoa học kỹ thuật dành cho học sinh ở cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông hiện đang đối mặt. Việc rút gọn và tái cấu trúc các lĩnh vực dự thi là một bước đi cần thiết để nâng cao chất lượng và ý nghĩa thực sự của hoạt động nghiên cứu khoa học trong nhà trường.
Nếu được triển khai hợp lý, điều này góp phần giúp hoạt động nghiên cứu khoa học kỹ thuật ở bậc phổ thông trở nên phù hợp, đáp ứng đúng với đặc điểm trình độ lứa tuổi của học sinh hơn, từ đó khơi dậy đam mê khám phá, hình thành năng lực tư duy phản biện, sáng tạo thực chất và nuôi dưỡng tinh thần khoa học ươm mầm trong thế hệ trẻ.
Ảnh minh hoạ: Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Khánh Hoà.
Đồng tình với ý kiến trên, đại diện Trường Trung học phổ thông chuyên Thái Nguyên (tỉnh Thái Nguyên) cho hay, việc sắp xếp lại các lĩnh vực dự thi giúp đảm bảo tính phù hợp về trình độ, điều kiện của học sinh phổ thông. Khi các đề tài được định hướng gần gũi hơn với chương trình học và đời sống, học sinh sẽ chủ động hơn trong quá trình nghiên cứu, giảm bớt phụ thuộc vào sự hỗ trợ chuyên sâu từ bên ngoài.
Hướng đề xuất này có thể khắc phục được tình trạng các phương tiện thông tin truyền thông phản ánh một số dự án nghiên cứu của học sinh phổ thông mang tính hàn lâm, vượt quá khả năng lứa tuổi, khiến dư luận đặt câu hỏi về mức độ tham gia thực chất của học sinh và có làm mất đi sự sáng tạo của học sinh do có sự can thiệp sâu của bên ngoài hay không. Việc rút gọn và định hướng lại lĩnh vực giúp bám sát tinh thần của cuộc thi trở thành sân chơi ý nghĩa, sáng tạo, phát huy tư duy độc lập và khả năng nghiên cứu của các em.
Ngoài ra, thầy đánh giá việc tăng cường liêm chính khoa học và công bố công khai dự án được chọn trong dự thảo Thông tư mới là hướng đi thiết thực. Theo đó, nên xây dựng một cổng thông tin điện tử riêng chuyên cho lĩnh vực nghiên cứu khoa học học sinh để thuận tiện cho việc tra cứu, theo dõi và giám sát. Tuy nhiên, việc công khai chỉ nên ở mức độ mô tả đề tài, tránh tiết lộ toàn bộ nội dung để đảm bảo quy định về bảo mật khoa học và quyền sở hữu trí tuệ.
Trong khi đó, theo thầy Phạm Trọng Thịnh, vẫn nên cân nhắc giữ nguyên số lượng các lĩnh vực chuyên sâu trong cuộc thi nghiên cứu khoa học kỹ thuật như hiện nay. Cách làm này không chỉ giúp ban giám khảo thuận lợi hơn trong quá trình đánh giá từng đề tài, mà còn đảm bảo tính chuyên môn của cuộc thi bởi vì các dự án ở những lĩnh vực này vốn đã mang nội dung nghiên cứu hẹp và chuyên sâu.
Ở bậc giáo dục phổ thông, dù học sinh chưa có nền tảng chuyên ngành sâu rộng, nhưng nếu có ý tưởng tốt và được thầy cô hoặc chuyên gia hướng dẫn, cố vấn, các em vẫn có thể thực hiện được những đề tài có giá trị khoa học và thực tiễn. Vì vậy, việc giữ nguyên 25 danh mục lĩnh vực không làm ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm nghiên cứu.
Mục tiêu của hoạt động nghiên cứu khoa học ở những lĩnh vực này không chỉ dừng lại ở việc vận dụng kiến thức trong chương trình phổ thông, mà còn giúp học sinh làm quen với phương pháp nghiên cứu chuyên sâu, từ đó hình thành tư duy khoa học và nền tảng cho định hướng phát triển lâu dài.