Bộ Chính trị đã quyết định thực hiện miễn toàn bộ học phí cho học sinh từ mầm non đến hết trung học phổ thông công lập trên phạm vi cả nước từ năm học 2025-2026. Trong bối cảnh ấy, việc các trường công lập chất lượng cao với mức thu học phí tiệm cận, thậm chí ngang bằng trường tư thục đang đặt ra nhiều câu hỏi về việc đảm bảo công bằng trong tiếp cận giáo dục.
Khi trường công được Nhà nước đầu tư toàn diện về đất đai, cơ sở vật chất, thu hút giáo viên giỏi... nhưng vẫn tổ chức nhiều chương trình thu phí cao gây băn khoăn về bản chất của giáo dục công lập có còn là loại hình phục vụ nhu cầu thiết yếu của mọi học sinh?
Trường công lập chất lượng cao với học phí cao không còn đúng bản chất dịch vụ công
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Hoàng Hữu Niềm - Chủ tịch Hội đồng trường, Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Kinh Đô (xã Đông Anh, Hà Nội) cho rằng: “Theo tôi, giáo dục công lập trước hết cần phục vụ toàn dân nên nguyên tắc cốt lõi phải là sự bình đẳng, trừ một số mô hình đặc thù như trường năng khiếu.
Cụ thể, việc Nhà nước đầu tư cho các trường năng khiếu đặc biệt về thể thao, nghệ thuật là rất cần thiết và đáng hoan nghênh. Tuy nhiên, ngoài các mô hình đặc thù này, hệ thống giáo dục công cần bảo đảm sự bình đẳng trong tiếp cận giáo dục đối với tất cả học sinh.
Mọi công dân đều bình đẳng trong nghĩa vụ đóng thuế và chấp hành pháp luật, vì vậy, khi là giáo dục do Nhà nước bảo đảm thì mục tiêu phải hướng tới phục vụ đại đa số người dân, không nên tồn tại những mô hình được thiết kế chủ yếu để phục vụ nhóm có điều kiện kinh tế cao hơn.
Thực tế, việc hình thành mô hình trường công lập chất lượng cao với sự đầu tư lớn về cơ sở vật chất, tập trung giáo viên giỏi và trang thiết bị hiện đại, đồng thời thu học phí cao, trong khi nhiều trường khác không có điều kiện tương tự, đã đặt ra những vấn đề đáng suy ngẫm về công bằng trong tiếp cận giáo dục”.
Thầy Niềm nhấn mạnh quan điểm, trường công lập nên tập trung cung ứng dịch vụ giáo dục thiết yếu, bảo đảm miễn học phí cho học sinh thay vì chạy theo mô hình chất lượng cao.
“Việc trường công có nhiều hệ đào tạo, nhiều mức thu khác nhau, từ liên kết quốc tế đến chương trình tích hợp đã làm nảy sinh sự chênh lệch trong tiếp cận giáo dục đại chúng”, thầy Niềm nhận định.
Ngoài ra, Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Kinh Đô cũng cho rằng, các mô hình liên kết quốc tế hoặc giáo dục chất lượng cao nên được giao cho hệ thống trường tư đảm nhiệm. Những nhu cầu học tập mang tính khác biệt, nâng cao vốn phù hợp với vai trò của giáo dục tư, và thực tế tại nhiều quốc gia cũng đang vận hành theo hướng này.
Mặt khác, trường tư không được Nhà nước đầu tư cơ sở vật chất, phải tự lo mọi kinh phí từ vận hành hệ thống, bảo dưỡng, tu sửa cơ sở vật chất, trả lương cho đội ngũ đến thực hiện nghĩa vụ nộp thuế, trong đó có thuế thu nhập doanh nghiệp. Điều đó khiến trường tư khó có thể cạnh tranh với trường công lập chất lượng cao nếu đào tạo cùng phân khúc.
Cùng chia sẻ về vấn đề này, cô Nguyễn Thị Thúy Phương - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Văn Lang (phường Văn Miếu - Quốc Tử Giám, thành phố Hà Nội) bày tỏ quan điểm: “Trường công lập trước hết phải thực hiện đúng sứ mệnh phục vụ giáo dục đại chúng, không nên bị thương mại hóa.
Bởi lẽ, bản chất cốt lõi của giáo dục là truyền thụ tri thức, bồi dưỡng nhân cách và giúp học sinh trưởng thành từng ngày, không phải là kinh doanh giáo dục bằng cách đưa vào trường học ngày càng nhiều chương trình liên kết nhằm gia tăng nguồn thu.
Bên cạnh đó, cơ sở giáo dục cần xác định rõ ranh giới mong manh giữa nâng cao chất lượng và thương mại hóa giáo dục. Mỗi khi nhà trường cân nhắc triển khai thêm một chương trình hay dịch vụ mới, điều cần được đặt lên hàng đầu không phải là khả năng tạo nguồn thu, mà là mức độ cần thiết đối với học sinh, giá trị thực sự mang lại cho quá trình học tập, rèn luyện của các em và sự đồng thuận của phụ huynh”.
Cô Phương cũng nhìn nhận khách quan rằng, việc các trường công lập phát triển sang mô hình chất lượng cao với mong muốn nâng cao chất lượng giáo dục, bổ sung cho học sinh các kỹ năng như tiếng Anh, STEM hay công nghệ là điều tốt nhưng cần tích hợp vào chương trình chính khoá thay vì có thêm các hoạt động liên kết với công ty bên ngoài. Song cũng không thể phủ nhận những mặt tích cực của mô hình này, nhiều trường đã tổ chức tốt các hoạt động giáo dục toàn diện, giúp học sinh phát triển hài hòa.
Tuy nhiên, vấn đề nằm ở mức độ, tính hợp lý và điều đáng lo ngại là khi trường học dần bị vận hành theo hướng “kinh doanh giáo dục” với ngày càng nhiều chương trình được đưa vào ngoài chương trình chính khóa. Khi đó, dù học sinh trên danh nghĩa được miễn hoặc hỗ trợ một phần học phí theo chủ trương của Nhà nước, thì trên thực tế, chi phí học tập vẫn không ngừng gia tăng và gánh nặng tài chính lại chuyển sang vai phụ huynh thông qua hàng loạt khoản thu phát sinh.
“Trên thực tế, chi phí học tập của học sinh khi bước vào năm học thường bị tăng lên đáng kể so với mức tư vấn ban đầu. Điều này khiến không ít phụ huynh buộc phải chuyển trường cho con khi gánh nặng tài chính vượt quá khả năng chi trả do phát sinh quá nhiều khoản thu ngoài dự kiến.
Vì vậy, dù khuyến khích các mô hình giáo dục hiện đại, nhân văn, thì nguyên tắc xuyên suốt vẫn phải là sự hài hòa, hợp lý và minh bạch trong các khoản thu, và trên hết là đặt lợi ích của học sinh và phụ huynh làm trung tâm”, cô Phương nhấn mạnh.
Mặt khác, Điều 22, Luật Thủ đô (sửa đổi) lại ưu tiên đầu tư, xây dựng hệ thống trường học công lập, cơ sở giáo dục chất lượng cao; cho phép cơ sở giáo dục mầm non, giáo dục phổ thông công lập của Thành phố được thực hiện liên kết giáo dục với các cơ sở giáo dục nước ngoài. Đây vốn là ưu thế của cơ sở giáo dục tư thục, nhưng nay trường công vốn được nhà nước đầu tư các chi phí cơ bản cũng được triển khai sẽ khiến trường tư thục khó có thể cạnh tranh.
Liên quan đến nội dung này, cô Nguyễn Thị Thúy Phương cho rằng: “Chủ trương này vô hình trung tạo ra sự chênh lệch đáng kể giữa hệ thống công lập và tư thục. Trong khi các trường tư phải tự gánh toàn bộ chi phí đất đai, đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, thuế và chi phí vốn ở mức cao, thì các trường công lập lại được Nhà nước đầu tư đất đai và cơ sở vật chất, đồng thời hưởng nhiều ưu đãi khác.
Đồng thời, không ít trường công lập chất lượng cao, lại vận hành theo logic gần giống trường tư, mở rộng các chương trình liên kết, mời giáo viên nước ngoài giảng dạy và thu thêm nhiều khoản từ học sinh. Thực tế này khiến mức học phí của một số trường công lập chất lượng cao tiệm cận, thậm chí ngang bằng với trường tư thục
Điều này đã và đang tạo ra sự cạnh tranh chưa thực sự công bằng giữa khối công lập và tư thục. Vì vậy, theo tôi, nếu trường công lập đã thực hiện tự chủ tài chính và thu học phí cao, thì cần tính đúng, tính đủ các chi phí như trường tư thục, từ giá trị đất đai, cơ sở vật chất, khấu hao tài sản đến chi phí vận hành.
Với các trường tư, hoạt động tuyển sinh vốn đã nhiều biến động, có giai đoạn thuận lợi nhưng cũng không ít thời điểm vô cùng khó khăn, trong khi chi phí cố định vẫn luôn là khoản phải đầu tư, chi trả”.
Cần đảm bảo công bằng trong chính sách khuyến khích phát triển giữa giáo dục công lập và tư thục
Với hệ thống giáo dục hiện nay, các trường tư thục giữ vai trò quan trọng khi song hành cùng trường công lập trong việc mở rộng cơ hội tiếp cận giáo dục cho học sinh. Sự tham gia của khu vực tư nhân góp phần giảm tải cho trường công, đa dạng hóa mô hình đào tạo, đáp ứng nhu cầu ngày càng phong phú của phụ huynh và học sinh, đồng thời thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học và quản trị nhà trường.
Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của mô hình trường công lập chất lượng cao, với lợi thế về học phí thấp hơn và nguồn lực nhà nước hỗ trợ, đang tạo ra sự cạnh tranh ngày càng gay gắt đối với các trường tư thục. Thực tế này đặt ra yêu cầu cần nhìn nhận lại vai trò, cơ chế hỗ trợ và định hướng phát triển hài hòa giữa hai khối trường, nhằm bảo đảm mục tiêu chung là nâng cao chất lượng giáo dục và bảo đảm quyền tiếp cận giáo dục công bằng cho mọi học sinh.
Liên quan đến vấn đề này, thầy Phan Như Hùng - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Huỳnh Thúc Kháng (phường Thanh Xuân, Hà Nội) cho rằng: “Hiện nay, trường công lập chất lượng cao có lợi thế rõ rệt nhờ được Nhà nước đầu tư toàn diện về cơ sở vật chất và đội ngũ giáo viên. Trong khi đó, các trường tư phải tự lo toàn bộ, chủ yếu dựa vào đóng góp của người học và nguồn lực của nhà trường, nên gặp nhiều khó khăn hơn trong quá trình vận hành và phát triển.
Việc hình thành các loại hình trường học khác nhau qua từng giai đoạn lịch sử đều có chức năng và vai trò riêng. Trong những thời kỳ nhất định, khi Nhà nước chưa thể đáp ứng đầy đủ nhu cầu học tập của người dân, hệ thống trường tư thục đã phát triển để chia sẻ gánh nặng với giáo dục công lập nhưng dường như chưa được ghi nhận xứng đáng".
Thầy Hùng đánh giá cao vai trò quan trọng của khối tư thục trong quá trình phát triển giáo dục hiện đại, hội nhập quốc tế. Nhiều trường tư không chỉ đáp ứng nhu cầu xã hội mà còn có những bước đi mạnh mẽ, sáng tạo, chủ động đầu tư vào chất lượng chuyên môn. Thực tế cho thấy, không ít trường tư đã đạt được những thành tích nổi bật, đưa học sinh vào các nhóm dẫn đầu, trở thành những điểm sáng trong các kỳ thi quốc gia, quốc tế của thành phố Hà Nội.
Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Huỳnh Thúc Kháng cho hay, với chính sách miễn học phí của Nhà nước, Hà Nội sẽ cấp bù học phí cho học sinh tư thục từ mầm non tới hết trung học cơ sở là 155.000 đồng/tháng. Học sinh trung học phổ thông tư thục được hỗ trợ 217.000 đồng/tháng. Với tổng thời gian học tập tối đa không quá 9 tháng/năm, mỗi học sinh trường tư sẽ được hỗ trợ từ 1,3-1,9 triệu đồng/năm học.
Tuy nhiên, khoản hỗ trợ này mới chỉ dừng lại ở phần học phí cho học sinh. Thực tế, trường tư phải tự bảo đảm toàn bộ chi phí đầu tư, từ cơ sở vật chất đến trả lương giáo viên. Trong khi đó, với trường công lập, Nhà nước không chỉ đầu tư cơ sở hạ tầng, mua sắm trang thiết bị mà còn có nhiều ưu đãi khác. Như vậy, mức hỗ trợ dành cho học sinh trường tư hiện nay chỉ mới bù đắp được một phần rất nhỏ.
Từ thực tiễn này, thầy Hùng cho rằng, Nhà nước nên có thêm các chính sách hỗ trợ cho hệ thống tư thục như: ưu đãi thuế, cho thuê trụ sở dôi dư sau sáp nhập để trường tư mở rộng hệ thống và cần cụ thể hoá chứ không chỉ là chủ trương trên giấy.
Trong khi đó, Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Văn Lang cho biết, trong nhiều lần làm việc với Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Nội, đại diện các trường tư thục cũng thường xuyên bày tỏ mong muốn có thêm nhiều chính sách tạo điều kiện, công bằng hơn cho khối giáo dục tư thục phát triển.
Nhà nước miễn học phí, hỗ trợ tiền ăn trưa, mô hình trường công chất lượng cao của Hà Nội có hợp lý?
Và thời gian gần đây đã ghi nhận những tín hiệu tích cực khi ngành giáo dục đã quan tâm hơn tới khối tư thục, như việc cho phép trường tư đăng ký thuê đất, thuê cơ sở vật chất, tuy nhiên mới chỉ dừng lại ở chủ trương và kế hoạch, còn cơ chế cho thuê dài hạn, giá thuê ưu đãi như thế nào vẫn đang chờ được cụ thể hóa.
“Học sinh là đối tượng chung của nền giáo dục quốc dân, chương trình là thống nhất, vì vậy mọi trẻ em đều phải được bảo đảm quyền tiếp cận giáo dục một cách bình đẳng, không phân biệt học ở trường công hay trường tư.
Từ thực tế đó, tôi mong các nhà hoạch định chính sách có cái nhìn toàn diện hơn, từng bước thu hẹp khoảng cách giữa các chính sách ưu tiên phát triển giáo dục công lập và tư thục, qua đó tháo gỡ khó khăn cho khối giáo dục tư thục và tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững của toàn hệ thống”, cô Phương bày tỏ.
Cùng bàn về vấn đề này, Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Kinh Đô cho biết, hiện vẫn còn những rào cản lớn đang kìm hãm sự phát triển của khối trường tư. Ngoài những khó khăn về thủ tục hành chính và quỹ đất, cơ sở giáo dục tư thục còn gặp bất lợi lớn trong cạnh tranh với hệ thống trường công lập chất lượng cao. Trường tư phải vận hành theo quy luật thị trường, trong khi điều kiện cạnh tranh với trường công lập hiện nay chưa thực sự tương xứng.
Thầy Niềm cho rằng, để bảo đảm sự công bằng đối với học sinh, không phân biệt các em học ở trường công lập hay tư thục, khi đã là học sinh, các em cần được thụ hưởng những quyền lợi giáo dục cơ bản tương xứng với mức đầu tư của Nhà nước.
Bên cạnh đó, dù là trường công hay trường tư, nếu tuyển sinh vượt chỉ tiêu được giao đều phải bị xử lý như nhau. Không nên tồn tại tình trạng trường công tuyển vượt chỉ tiêu rồi được điều chỉnh, bổ sung ngân sách, trong khi trường tư nếu vi phạm lại bị xử phạt hoặc cắt giảm chỉ tiêu cho năm sau. Chỉ khi bảo đảm công bằng cho cả học sinh và nhà trường, môi trường giáo dục mới có thể vận hành lành mạnh và bền vững hơn.