Nếu những con sông Trà, sông Vệ, sông Trà Bồng, sông Câu, quãng ở dưới đồng bằng Quảng Ngãi nổi tiếng với các đặc sản: cá thài bai, cá bống, con don, con lịch, ốc gạo…thì hàng trăm con sông, con suối lớn, nhỏ dọc, ngang trên vùng miền núi xứ Quảng, gồm 6 huyện: Ba Tơ, Minh Long, Sơn Hà, Sơn Tây, Trà Bồng và Tây Trà lại nức danh với đặc sản: cá niên.
Cá niên đặc biệt thơm, ngon và sạch, thưởng thức một lần nhớ mãi, ăn nhiều lần thành nghiện, thành mê.
Cá niên có môi trường sống rất riêng. Chúng chỉ trú ngụ ở những con sông, con suối có dòng nước chảy, nước trong và nhiều đá tận thượng nguồn.
Mùa sinh sôi, phát triển của cá niên cũng chỉ diễn ra ngắn ngủi trong tiết trời mát mẻ, ấm áp của mùa xuân và mùa hạ, còn mùa khác trong năm dường như giống cá này mất hút và hiếm khi gặp.
Phải chăng, cơ thể của cá niên không thích nghi, chẳng thể nào chịu nổi tiết thời se lạnh, rất lạnh lẽo của mùa thu, mùa đông?
 |
| Những con cá niên tươi ngon, hấp dẫn (Ảnh: tác giả cung cấp). |
Cá niên giống loài cú mèo ở chỗ, đi kiếm ăn vào ban đêm. Nó chỉ ăn những rong, rêu hoặc các con vật nhỏ xíu nơi tảng, vách đá dưới lòng sông, suối. Có lẽ, do chọn thức ăn sạch cho nên cá niên bao giờ cũng sạch.
Giống cá này cũng nổi tiếng khôn ngoan và đa nghi như Tào Tháo, hễ nghe thấy có mối nguy hiểm đang đe dọa sinh mạng mình, hay bóng người thấp thoáng, âm thanh khẽ sột soạt, khua động trên bờ hoặc dưới mặt nước là tránh xa và tìm cách lẩn trốn ngay.
Những đêm tối trăng sáng là khoảng thời gian thích hợp, hiệu quả cho việc bắt, câu cá vì lúc này các anh, chị cá niên đang đói bụng, đang say sưa tìm kiếm cái ăn.
Thân hình cá niên tựa như con cá đuối, các diếc, nhưng có phần dài, lấp lánh và đậm màu hơn, con to nhất bằng cổ tay người lớn.
Dân sành ăn xứ núi cho hay, cá niên càng to càng ngon. Bộ ruột của nó ngon, kích thích không thua kém gì bộ ruột cá tràu, sống tự do ngoài đồng ruộng, sông suối. Vị đắng nhân nhẫn của ruột cá làm cho người ăn ấn tượng, nhớ mãi.
Ngon nhất là cá niên đem nướng trên than củi, lúc chín, thịt cá thơm lừng. Cá nướng dằm ít nước mắm ớt, tỏi ăn với cơm gạo lúa rẫy đầu mùa thực là thơm, ngon .
Trong khung cảnh hoang sơ, kỳ vĩ của núi rừng nơi đây mà được ngồi ăn cá niên kiểu ấy cùng với bà con, đồng bào dân tộc thiểu số, vốn hồn hậu, mến khách thì thử hỏi có cái thú nào sung sướng, ấm áp hơn chứ?
Chắc có lẽ, nhiều người vẫn chưa biết món muối cá niên để ăn dần, nó như thế nào, vì lâu nay chỉ quen món luộc và nướng thôi. Công đoạn làm cũng y chang như người dân miền biển muối cá nục, cá mòi vậy.
Sau thời gian thấm mắm, thấm muối, đến mỗi bữa ăn, gắp ra vài con, đem chưng hoặc chiên sơ qua, ăn với cơm nóng, ngon phải biết, rất hao cơm, các món khác trên mâm cơm e rằng dễ bị “ế” lắm.
Mấy năm nay, cá niên một đặc sản của núi rừng vùng Tây Quảng Ngãi càng trở nên khan hiếm, ít có người bày bán người chợ, bên lề đường như các năm trước đây, vì nhà hàng, khách sạn ở đây tranh nhau “tậu” và đặt trước cả rồi.
Đến thời điểm cận tết nguyên đán, mỗi ký cá niên có giá dao động từ 300-400 nghìn đồng mà luôn trong tình trạng bị cháy hàng liên tục.
Ngay cả những vị khách nước ngoài, khách phương xa đến đất này nghỉ ngơi, thăm thú, làm ăn, vốn sành và khó tính trong ăn uống cũng bị cái ngon, sạch và thơm của cá niên trên đại ngàn chinh phục, hớp hồn.
Vâng, con cá niên đã làm cho hình ảnh núi rừng và con người miền núi đất Quảng xa xôi, cách trở về địa lí kia bỗng trở nên gần gũi và thân thiết biết bao trong vòng tay, tình cảm bạn bè…
Đầu năm 2018 này, nhân chuyến đi công tác ở huyện miền núi Sơn Tây, các học trò của tôi đang làm việc tại đây đã thiết đãi thầy giáo chủ nhiệm toàn những món ngon của núi rừng: cá trạch láu, chuột lách, heo rừng….nhưng đối với tôi ấn tượng sâu đậm nhất vẫn là cá niên nướng trên lò than củi giữa đất trời vào xuân.