Vừa qua, Trường Mầm non quốc tế Mỹ Rosemont (Thanh Xuân, Hà Nội) liên tục cho học sinh nghỉ học dù phụ huynh đã nộp học phí cả trăm triệu đồng đã khiến nhiều phụ huynh bức xúc. Lý do của sự việc trên là nợ tiền thuê mặt bằng, nợ tiền lương giáo viên. Hồi tháng 12/2024, trẻ theo học ở cơ sở Long Biên của trường này cũng từng phải ở nhà sau khi giáo viên đồng loạt nghỉ dạy vì bị nợ lương.
Đáng nói, đây không phải là trường hợp hiếm, khi phụ huynh đóng tiền trọn gói nhưng trường lại đột ngột tuyên bố đóng cửa, gây khó khăn và tổn hại đến quyền lợi của học sinh và phụ huynh. Chỉ trong vòng hơn 1 năm qua, trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh đã có 3 trường quốc tế thông báo đóng cửa, ngừng hoạt động: Trường Quốc tế Mỹ Việt Nam; Trường Quốc tế Ngôi sao Sài Gòn; gần đây nhất là Trường Quốc tế Sài Gòn Pearl.
Trước đó, năm 2023, Trường Tiểu học, Trung học cơ sở, Trung học phổ thông quốc tế Chồi Xanh (Quảng Nam) cũng bất ngờ đóng cửa ngay trước thềm khai giảng. Phụ huynh vô cùng bức xúc vì tổng số tiền đã đóng trước khi vào năm học mới khoảng 14 tỷ đồng; nên đã nộp đơn tố cáo đến cơ quan công an hành vi “lừa đảo chiếm đoạt tài sản”. Theo thông tin phóng viên tìm kiếm được cơ quan báo chí đăng tải, tháng 4/2024, Công an tỉnh Quảng Nam cho biết vẫn đang điều tra vụ việc, nhưng chưa thể liên lạc với người điều hành và đại diện pháp lý của trường (cả hai đều mang quốc tịch nước ngoài) và phải đợi sự hỗ trợ tư pháp từ Anh và Australia.
Thu học phí dài hạn là một “lỗ hổng” tiềm ẩn trong hệ thống quản lý giáo dục
Chia sẻ trên góc độ pháp lý, Luật sư Nguyễn Văn Đồng - Trưởng Văn phòng Luật sư Nhân Chính (Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội) cho biết: “Hiện nay, pháp luật Việt Nam không có quy định cụ thể cấm các trường học ngoài công lập “huy động tài chính” thông qua hình thức thu học phí trọn gói hoặc dài hạn.
Tuy nhiên, có một số nguyên tắc và quy định gián tiếp điều chỉnh việc này nhằm đảm bảo tính minh bạch, công bằng và tránh rủi ro cho người học và phụ huynh. Nếu trường giải thể, phá sản hoặc ngừng hoạt động, khoản học phí đã thu trước đó có thể trở thành khoản nợ phải trả cho phụ huynh/học sinh”.
Vị luật sư đề cập: “Trước khi quyết định đóng học phí trọn gói hoặc dài hạn (thường là 1-3 năm hoặc cả khóa học), phụ huynh cần xem xét các yếu tố quan trọng sau để giảm thiểu rủi ro:
Xem xét tình hình tài chính và uy tín của trường: Lịch sử hoạt động của trường (Trường có tồn tại lâu dài, có nền tảng tài chính vững chắc không?); Tình trạng pháp lý (Kiểm tra xem trường có giấy phép hoạt động hợp lệ không? Có từng bị khiếu nại hoặc điều tra tài chính không?); Khả năng tiếp tục hoạt động (Tránh đóng học phí dài hạn cho các trường mới thành lập, chưa có uy tín hoặc có dấu hiệu tài chính không minh bạch).
Kiểm tra hợp đồng hoặc thỏa thuận học phí; Điều khoản hoàn trả học phí (Hợp đồng có cam kết rõ ràng về việc hoàn tiền nếu trường giải thể, thay đổi chính sách hay học sinh không thể tiếp tục học không?); Cơ chế bảo vệ quyền lợi học sinh (Nếu trường thay đổi chương trình học, mức học phí hoặc điều kiện học tập, quyền lợi của học sinh sẽ được bảo vệ thế nào?) Trách nhiệm pháp lý của trường (Ai là bên chịu trách nhiệm nếu trường vi phạm hợp đồng?).
Tìm hiểu về các khoản tiền phụ thu và chính sách tăng học phí (Học phí có cố định không? Một số trường cam kết học phí dài hạn nhưng sau đó viện lý do lạm phát để tăng phí…). Các chi phí ẩn (Cần xem xét có các khoản phí phát sinh nào không (đồng phục, hoạt động ngoại khóa, phí cơ sở vật chất, sách vở…)?
Chọn phương án đóng học phí linh hoạt hơn: Nếu có thể, phụ huynh nên chọn đóng học phí theo từng năm hoặc từng kỳ thay vì trọn gói để giảm rủi ro. Một số trường cho phép đóng học phí dài hạn nhưng giữ lại một phần tiền ký quỹ để hoàn trả nếu có sự cố”.
Luật sư Nguyễn Văn Đồng cũng phân tích thêm: “Có thể nói, việc các trường ngoài công lập “huy động tài chính” thông qua thu học phí dài hạn là một “lỗ hổng” tiềm ẩn trong hệ thống quản lý giáo dục, bởi: Thiếu cơ chế kiểm soát sử dụng tiền học phí.
Hiện nay, pháp luật không có quy định bắt buộc các trường học phải công khai, báo cáo hoặc chịu giám sát về việc sử dụng nguồn học phí đã thu. Trường có thể sử dụng khoản tiền này để đầu tư vào các lĩnh vực rủi ro cao hoặc mục đích ngoài giáo dục mà phụ huynh không hề hay biết.
Có rất nhiều rủi ro tài chính từ các mô hình “học phí đóng trước”, cụ thể, một số trường thu học phí trọn gói trong nhiều năm để lấy vốn vận hành hoặc mở rộng cơ sở vật chất, nhưng nếu gặp khó khăn tài chính, phụ huynh sẽ là người chịu rủi ro lớn nhất. Không ít trường hợp, các trường ngoài công lập đóng cửa đột ngột, không hoàn trả học phí mà không có chế tài ràng buộc chặt chẽ.
Pháp luật chưa quy định rõ về trách nhiệm tài chính của trường học. Các trường ngoài công lập hiện nay hoạt động theo mô hình doanh nghiệp tư nhân hoặc tổ chức phi lợi nhuận, nhưng không có cơ chế đảm bảo tài chính nếu họ thất bại trong kinh doanh giáo dục. Không có quy định bắt buộc trường phải ký quỹ hoặc có bảo lãnh tài chính khi thu học phí dài hạn. Như vậy, có một “khoảng trống” pháp lý, tạo điều kiện cho các trường ngoài công lập tận dụng mô hình thu học phí dài hạn để huy động vốn mà không có ràng buộc trách nhiệm chặt chẽ”.
Phải có quy chế hoạt động và cách thức quản lý chặt chẽ trường có yếu tố quốc tế
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Thị Kim Anh - nguyên cán bộ Viện Nghiên cứu sư phạm (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) cho rằng, để xảy ra tình trạng này có nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan.
“Chúng ta không nên đổ lỗi hoàn toàn cho phụ huynh rằng, do phụ huynh chủ quan, có tâm lý “sính ngoại” muốn con học trường quốc tế nên bất chấp các điều kiện khi cho con vào học mà không tìm hiểu cặn kẽ về tính pháp lý cũng như các điều kiện của nhà trường để đến khi trường đóng cửa mới lâm vào tình trạng “đi không được, ở lại không xong”. Ở đây nguyên nhân chính là do vấn đề quản lý của Nhà nước có phần buông lỏng, thiếu kiểm soát” - nữ tiến sĩ nhìn nhận.
Tiến sĩ Phạm Thị Kim Anh nêu quan điểm: “Trước hết, nếu đã coi các trường tư thục có yếu tố nước ngoài là một loại hình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân, thì trước khi cấp phép hoạt động, các cơ quan có thẩm quyền phải xem xét kỹ các yếu tố hoạt động như: Chủ đầu tư (người mở trường) có năng lực, kinh nghiệm và thương hiệu giáo dục như thế nào; khả năng “sức khỏe tài chính” ra sao; chương trình giảng dạy có phù hợp với điều kiện Việt Nam; đội ngũ cán bộ quản lý và giáo viên có đảm bảo chất lượng hay không?...
Thứ hai, khi đã cho ra đời các trường học quốc tế như vậy, phải có quy chế hoạt động và cách thức quản lý chặt chẽ như các loại hình giáo dục khác, không thể để các chủ trường “chạy làng”, rồi mới đi giải quyết hậu quả như hiện nay.
Thứ ba, trong thời gian hoạt động, nếu phát hiện trường đó có nguy cơ đóng cửa do không đủ điều kiện tồn tại, thì phải hướng dẫn hoặc yêu cầu họ có giải pháp cho phù hợp để đảm bảo quyền lợi cho học sinh và phụ huynh. Bên cạnh đó, buộc họ phải bồi thường hoặc hoàn trả học phí cũng như sắp xếp việc chuyển trường cho học sinh học tiếp các cơ sở giáo dục khác một cách hợp lý.
Chỉ khi nào làm tốt việc quản lý thì mới tạo điều kiện để các trường quốc tế hoạt động một cách có hiệu quả và không để tình trạng “đứt gánh giữa đường” như hiện nay”.
Để hạn chế những trường hợp tương tự, Tiến sĩ Nguyễn Hoàng Chương - nguyên Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Lộc Phát (Lâm Đồng) cũng cho rằng: “Trước hết, ở góc độ phụ huynh, tôi cho rằng, việc lựa chọn trường học cho con là vô cùng quan trọng và cần phải thật cẩn trọng, kỹ lưỡng, không chỉ tin vào các thông tin quảng cáo mà cần “tận mục sở thị” về cơ sở vật chất, đội ngũ và chương trình giảng dạy, thậm chí cả định hướng phát triển của nhà trường...
Ngoài ra, phụ huynh cũng cần cân nhắc khả năng tài chính, để tránh tình trạng phải chuyển hướng giữa chừng, vì một khi đã học chương trình quốc tế, sẽ rất khó chuyển đổi nếu xảy ra sự cố hoặc phát sinh vấn đề từ phía chính phụ huynh. Khi chuyển trường một mặt, việc học sẽ phần nào bị gián đoạn; mặt khác, khi chuyển từ môi trường này sang môi trường khác, từ phương pháp giáo dục này sang phương pháp giáo dục khác, làm sao có thể bù đắp khoảng cách đó...
Về công tác quản lý của Nhà nước, tôi cho rằng, để xảy ra tình trạng trên, rõ ràng ít nhiều có trách nhiệm của các cơ quan quản lý trực tiếp theo phân cấp, phân quyền. Đáng lý, các cơ quan quản lý cần thường xuyên kiểm tra, giám sát hoạt động đối với các cơ sở giáo dục tư thục, đặc biệt các cơ sở giáo dục có yếu tố nước ngoài như thế này.
Các trường cần thường xuyên báo cáo về chương trình giáo dục, mức thu học phí, đội ngũ giáo viên... Ngược lại, phía cơ quan quản lý phải có những đợt thanh kiểm tra điều kiện thực tế chứ không chỉ là “nghe qua báo cáo”, tất nhiên, cũng phải làm thật khéo léo, không quá cứng nhắc và ảnh hưởng đến công tác giảng dạy của nhà trường.
Phải luôn “lấy người học làm trung tâm”, làm sao để bảo đảm được quyền lợi học tập, hạn chế tối đa rủi ro cho phụ huynh. Còn tất nhiên, trường có yếu tố “quốc tế” thì cũng là một trường tư thục, bản chất cũng là một doanh nghiệp, kinh doanh giáo dục, chuyện phá sản cũng có thể là một cái chuyện chẳng đừng. Tuy nhiên, khi xảy ra sự cố, cơ quan quản lý phải làm “cầu nối” giữa nhà trường với phụ huynh, đảm bảo quyền lợi học tập của học sinh chính là ưu tiên hàng đầu”.
Cần tăng cường giám sát và minh bạch tài chính với các trường ngoài công lập
Theo Luật sư Nguyễn Văn Đồng, Nhà nước cần có quy định chặt chẽ hơn như: “Thứ nhất, bắt buộc các trường ngoài công lập có cơ chế bảo đảm tài chính khi thu học phí dài hạn. Yêu cầu các trường khi thu học phí dài hạn phải có bảo lãnh ngân hàng hoặc ký quỹ một phần để đảm bảo quyền lợi của phụ huynh. Trường hợp trường phá sản hoặc ngừng hoạt động, khoản tiền này sẽ được sử dụng để hoàn trả học phí cho phụ huynh.
Thứ hai, quy định về mức trần học phí đóng trước: Chỉ cho phép các trường thu học phí trước tối đa trong 1 năm thay vì thu trọn gói cho nhiều năm học. Nếu muốn thu học phí dài hạn, trường phải chứng minh khả năng tài chính hoặc có cơ chế cam kết hoàn tiền.
Thứ ba, tăng cường giám sát và minh bạch tài chính: Cần có quy định buộc các trường ngoài công lập phải công khai báo cáo tài chính định kỳ, đặc biệt là về nguồn thu học phí. Cơ quan quản lý cần kiểm tra việc sử dụng học phí có đúng với mục đích giáo dục không.
Thứ tư, chế tài xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm: Nếu trường thu học phí dài hạn nhưng không cung cấp dịch vụ đúng cam kết, cần có chế tài xử phạt nặng. Quy định rõ ràng rằng hành vi chiếm dụng học phí để sử dụng sai mục đích có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.
Thứ năm, bổ sung quy định về bảo vệ quyền lợi phụ huynh và học sinh: Cần có cơ chế cho phép phụ huynh rút học phí trước thời hạn nếu có lý do chính đáng, thay vì bị ràng buộc bởi chính sách cứng nhắc của trường. Tăng quyền giám sát của phụ huynh với hoạt động tài chính của trường, đặc biệt với các khoản đóng góp lớn”.
Đồng thời, vị luật sư cũng chỉ ra, trong trường hợp gặp rủi ro như trường học đóng cửa, phá sản, hoặc thay đổi chính sách thu phí bất lợi, phụ huynh cần thực hiện các bước sau để bảo vệ quyền lợi: “Chuẩn bị tài liệu chứng minh giao dịch: Hợp đồng hoặc biên lai đóng học phí, đây là bằng chứng quan trọng nhất để yêu cầu hoàn tiền hoặc khiếu nại; Thỏa thuận về chính sách học phí, lưu trữ văn bản hoặc email cam kết học phí cố định hoặc hoàn trả học phí (nếu có); Các thông báo của trường về học phí, chính sách hoàn tiền, nếu trường thay đổi chính sách không hợp lý, cần có tài liệu so sánh giữa thỏa thuận ban đầu và thay đổi mới. Gửi đơn khiếu nại đến nhà trường. Viết đơn khiếu nại chính thức yêu cầu trường giải thích về việc thay đổi học phí hoặc hoàn tiền. Gửi đơn qua email hoặc văn bản có xác nhận để làm bằng chứng pháp lý sau này.
Nếu trường không giải quyết thỏa đáng, phụ huynh có thể liên hệ cơ quan chức năng để phản ánh và yêu cầu can thiệp. Đồng thời, khởi kiện tại Tòa án dân sự nếu số tiền học phí lớn và trường vi phạm hợp đồng nghiêm trọng.
Trong nhiều trường hợp, trường học có thể cố tình trì hoãn hoặc lẩn tránh nghĩa vụ tài chính. Nếu nhiều phụ huynh cùng khiếu nại hoặc khởi kiện tập thể, khả năng đòi lại quyền lợi sẽ cao hơn”.