Tại Mục VI - Xây dựng nền giáo dục quốc dân hiện đại, ngang tầm khu vực và thế giới của dự thảo Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng nêu rõ: “Tập trung đào tạo nhân lực chất lượng cao theo chuẩn quốc tế đáp ứng yêu cầu phát triển các ngành công nghiệp, công nghệ chiến lược. Có cơ chế, chính sách đặc biệt để phát hiện, thu hút, đào tạo, bồi dưỡng, trọng dụng nhân tài; chú trọng thu hút các nhà khoa học giỏi, chuyên gia đầu ngành trong và ngoài nước, nhất là các ngành khoa học cơ bản và các lĩnh vực đặc biệt quan trọng”.[1]
Trong khi đó, Bộ Giáo dục và Đào vừa tạo công bố dự thảo Nghị định quy định chính sách tiền lương, chế độ phụ cấp đối với nhà giáo để lấy ý kiến góp ý. Đối với nhà giáo được bổ nhiệm chức danh giáo sư sẽ áp dụng bảng lương chuyên gia cao cấp. Bảng lương gồm 3 bậc: 8,8 – 9,4 – 10,0.[2]
Hiệu trưởng nhiều trường đại học cho rằng, chính sách ưu đãi dành cho đội ngũ nhà khoa học, đặc biệt là giáo sư cần được xây dựng theo linh hoạt, phù hợp với cơ chế tự chủ đại học.
Chính sách cho nhà khoa học đã cải thiện, nhưng còn hạn chế
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Nhà giáo ưu tú, Phó giáo sư, Tiến sĩ Lương Minh Cừ - Bí thư Đảng ủy, Hiệu trưởng Trường Đại học Cửu Long bày tỏ, những chính sách dành cho người có bằng tiến sĩ, giảng viên có trình độ chuyên môn cao đã có những cải thiện đáng kể trong thời gian qua, chẳng hạn như: Chế độ lương, phụ cấp ưu đãi giảng viên được điều chỉnh theo trình độ, chức danh; giáo sư và phó giáo sư có phụ cấp thâm niên nghề, phụ cấp chức danh riêng. Chính sách hỗ trợ nghiên cứu khoa học (đề tài cấp Nhà nước, cấp Bộ, cấp tỉnh, cấp trường) đã tạo điều kiện cho tiến sĩ tham gia nghiên cứu, công bố quốc tế.
Đặc biệt, nhiều trường đại học đã chủ động ban hành chính sách thu hút nhân tài như trả lương cao, hỗ trợ kinh phí nghiên cứu…. Trường Đại học Cửu Long thường xuyên tuyển dụng giảng viên có trình độ cao, có chế độ thu hút giảng viên có bằng tiến sĩ, chức danh phó giáo sư, giáo sư về công tác tại trường với mức lương từ 25 - 60 triệu đồng/tháng.
Tuy nhiên, dù chính sách của nhà nước thu hút giảng viên có bằng tiến sĩ, có học hàm đã từng bước được cải thiện, nhưng vẫn chưa thật sự đủ mạnh để thu hút, giữ chân và khuyến khích tiến sĩ phấn đấu đạt đến chức danh giáo sư, phó giáo sư.
“Mức thu nhập thực tế của tiến sĩ hiện vẫn chưa tương xứng với công sức bỏ ra và yêu cầu của công việc. Điều này khiến không ít người có năng lực lựa chọn làm việc ở nước ngoài hoặc trong khu vực tư nhân. Bên cạnh đó, vẫn thiếu các chính sách khuyến khích cụ thể cho lộ trình phấn đấu lên học hàm giáo sư/phó giáo sư, khi chưa có cơ chế hỗ trợ rõ ràng về tài chính và điều kiện nghiên cứu. Chính sách thu hút nhân tài cũng chưa đồng bộ giữa các trường, dẫn đến tình trạng "chảy máu chất xám" giữa các cơ sở giáo dục” – thầy Cừ cho biết.
Cùng bàn luận về chủ đề này, Tiến sĩ Trần Ái Cầm – Hiệu trưởng Trường Đại học Nguyễn Tất Thành cho biết: “Nhà nước đã và đang quan tâm ngày càng sâu sát đến đội ngũ tiến sĩ, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Có thể thấy nhiều chính sách đã tạo nền tảng thuận lợi để phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, như quy định về nâng cao trình độ chuyên môn, hỗ trợ nghiên cứu khoa học, khuyến khích công bố quốc tế và hợp tác học thuật.
Tuy nhiên, với xu thế hội nhập, để khuyến khích tiến sĩ phấn đấu đạt chức danh giáo sư, các cơ sở giáo dục cần phát huy vai trò chủ động hơn trong việc triển khai, cụ thể hóa chính sách, nhất là trong việc tạo dựng môi trường học thuật, nghiên cứu và đổi mới sáng tạo năng động”.
Cô Cầm chia sẻ, tại Trường Đại học Nguyễn Tất Thành, Hội đồng trường và Ban giám hiệu luôn xác định phát triển đội ngũ tiến sĩ, phấn đấu có học hàm là mục tiêu chiến lược trong lộ trình xây dựng trường đại học đạt chuẩn khu vực.
Nhà trường đang triển khai đồng bộ nhiều giải pháp như: xây dựng nhóm nghiên cứu mạnh, quỹ nghiên cứu nội bộ, và cơ chế hỗ trợ công bố quốc tế; liên kết với các trường đại học, viện nghiên cứu trong và ngoài nước để mở rộng cơ hội học tập, hướng dẫn và hợp tác khoa học; phát triển môi trường làm việc theo hướng tự chủ, khuyến khích sáng tạo, bảo đảm thu nhập ổn định và công bằng.
Mới đây, Bộ Giáo dục và Đào tạo công bố dự thảo Nghị định quy định chính sách tiền lương, chế độ phụ cấp đối với nhà giáo để lấy ý kiến góp ý của nhân dân. Trong đó, đối với nhà giáo được bổ nhiệm chức danh giáo sư sẽ áp dụng bảng lương chuyên gia cao cấp. Bảng lương gồm 3 bậc: 8,8 – 9,4 – 10,0.
Theo thầy Cừ, việc “đóng khung” bảng lương như trên vừa có mặt tích cực, vừa tiềm ẩn hạn chế.
Về mặt tích cực, đây là chính sách có ý nghĩa về mặt chuẩn hóa và thể hiện sự công bằng trong xã hội, ghi nhận những đóng góp của người giáo sư đối với sự phát triển của đất nước và tạo cơ sở pháp lý rõ ràng trong quản lý và trả lương. Có thể xem đây là một bước tiến trong việc minh bạch hóa và thể chế hóa chính sách tiền lương đối với nhà giáo.
Tuy nhiên việc “đóng khung” ở 3 bậc lương có thể dẫn đến sự hạn chế về động lực phát triển và thu hút nhân tài. Tại bất cứ trong môi trường làm việc nào, việc thu nhập không chỉ là yếu tố đảm bảo đời sống mà còn là động lực cạnh tranh và giữ chân nhân tài.
Một khi mức lương được ấn định trong “khung” cố định sẽ dẫn đến tình trạng ỷ lại, không có sự phấn đấu trong công tác, cũng như trong nghiên cứu khoa học, hay sự đóng góp thực tế của từng giáo sư. Từ đó, khả năng tạo động lực phấn đấu sẽ bị hạn chế.
Một vấn đề nữa, việc “đóng khung” ở 3 bậc sẽ rất khó thu hút nhân tài, đặc biệt là người có trình độ chuyên môn cao ở nước ngoài về công tác.
Do đó, cần có thêm cơ chế “mở”, gắn lương với hiệu quả công việc và quá trình đóng góp thực tế. Ví dụ: ngoài bảng lương cứng, nên có các khoản thu nhập bổ sung dựa trên hiệu quả giảng dạy, nghiên cứu khoa học và sự đóng góp cho nhà trường như: phụ cấp năng suất, phụ cấp nghiên cứu, thưởng, chính sách đãi ngộ khác…
“Tóm lại, việc xếp lương giáo sư vào bảng lương chuyên gia cao cấp là một chính sách đúng đắn. Song, nếu xếp lương giáo sư chỉ “đóng khung” trong 3 bậc thì chưa đủ để tạo động lực và sức hút đối với những người có năng lực. Thiết nghĩ, khi xây dựng chính sách tiền lương nên có cơ chế linh hoạt thì mới có thể nuôi dưỡng, thu hút và giữ chân nhân tài giáo dục đại học” – thầy Cừ bày tỏ.
Cần cho phép trường đại học có đãi ngộ riêng cho nhân tài
Theo Phó giáo sư, Tiến sĩ Lương Minh Cừ, để “cởi trói” cho các trường trong việc thu hút, khuyến khích giảng viên đạt học hàm giáo sư thì cần điều chỉnh chính sách tiền lương theo hai hướng.
Thứ nhất, cần tăng quyền tự chủ về nhân sự và tài chính cho các cơ sở giáo dục đại học. Các trường nên được chủ động xây dựng cơ chế thu hút, bổ nhiệm và đãi ngộ giáo sư trong và ngoài nước, thay vì bị ràng buộc quá chặt vào khung quy định chung của Nhà nước. Việc quyết định mức thu nhập tăng thêm cũng cần linh hoạt hơn, gắn với hiệu quả nghiên cứu, giảng dạy và mức độ đóng góp thực tế, thay vì chỉ dựa vào ngạch bậc hành chính.
Thứ hai, chính sách thu hút đội ngũ học giả cần được gắn chặt với chiến lược phát triển dài hạn của từng trường. Các cơ sở đào tạo nên được khuyến khích xây dựng quỹ phát triển nhân tài – huy động từ nguồn xã hội hóa, doanh nghiệp tài trợ hoặc các dự án hợp tác – để chi trả cho chính sách thu hút, giữ chân giảng viên có học hàm cao.
Theo đề xuất của thầy Cừ, chế độ đãi ngộ cần tính theo hiệu quả giảng dạy, nghiên cứu khoa học và mức độ đóng góp cho nhà trường; đồng thời, nên bổ sung các hỗ trợ thiết thực như nhà ở, phương tiện đi lại hoặc sinh hoạt phí cho giáo sư khi đến trường công tác.
Bên cạnh chế độ đãi ngộ, môi trường học thuật cũng cần được cải thiện mạnh mẽ. Cần giảm tải các thủ tục hành chính, tăng thời gian dành cho nghiên cứu và hướng dẫn nghiên cứu sinh, khuyến khích giáo sư chủ trì chương trình đào tạo, tham gia hội đồng khoa học chiến lược của trường. Song song với đó là cơ chế vinh danh, ghi nhận những đóng góp của đội ngũ giáo sư, tạo điều kiện tối đa để họ được tham gia các dự án nghiên cứu lớn và mở rộng hợp tác học thuật quốc tế.
Tiến sĩ Trần Ái Cầm cho hay, để thực hiện đúng tinh thần của Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV của Đảng và Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, chính sách ưu đãi dành cho đội ngũ giáo sư cần được xây dựng theo hướng mở, linh hoạt và khuyến khích sáng tạo, phù hợp với cơ chế tự chủ đại học.
Theo đó, các giải pháp có thể tập trung vào ba nhóm trọng tâm: cơ chế - chính sách, nguồn lực nghiên cứu và môi trường phát triển.
Về cơ chế, chính sách, nên cho phép các trường được chủ động xây dựng chế độ thu hút và đãi ngộ riêng đối với giáo sư trong nước cũng như quốc tế; đồng thời mở rộng cơ chế thỉnh giảng, visiting professor và hợp đồng đặc biệt nhằm tạo nên một môi trường học thuật phong phú, đa dạng và thúc đẩy quốc tế hóa đội ngũ.
Về nguồn lực nghiên cứu, có thể xem xét thành lập Quỹ hỗ trợ nghiên cứu và đổi mới sáng tạo dành riêng cho giáo sư chủ trì nhóm nghiên cứu, phát triển sản phẩm khoa học gắn với doanh nghiệp; đi kèm với đó là sự đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng nghiên cứu, cơ sở dữ liệu và không gian học thuật mở, giúp đội ngũ giáo sư phát huy tối đa năng lực sáng tạo.
Về môi trường phát triển, tăng cường tự chủ nhân sự gắn với trách nhiệm giải trình, trao quyền cho các trường đại học trong việc mời gọi, sử dụng và trọng dụng chuyên gia có uy tín cao; đồng thời đẩy mạnh hợp tác quốc tế, chuyển giao tri thức, khẳng định vai trò của giáo sư như cầu nối giữa nghiên cứu, đào tạo và ứng dụng thực tiễn.
“Tại Trường Đại học Nguyễn Tất Thành, những định hướng này không chỉ nằm trên giấy mà đã và đang được cụ thể hóa trong chiến lược phát triển giai đoạn 2025-2030. Nhà trường ưu tiên xây dựng đội ngũ giáo sư, phó giáo sư làm nòng cốt cho các nhóm nghiên cứu mạnh, khuyến khích công bố quốc tế, sáng chế và triển khai các dự án ứng dụng gắn với nhu cầu của doanh nghiệp và xã hội.
Môi trường học thuật được định hình theo hướng mở - hội nhập - sáng tạo, lấy người học và người dạy làm trung tâm, phù hợp với sứ mệnh “Đại học đổi mới sáng tạo”. Có thể nói, việc “cởi trói” cho đội ngũ giáo sư không chỉ nằm ở cơ chế tài chính, mà còn ở tư duy quản trị nhân tài - tin tưởng, trao quyền và khuyến khích cống hiến - để các giáo sư thật sự phát huy vai trò dẫn dắt trong đổi mới sáng tạo và góp phần nâng tầm giáo dục đại học Việt Nam trong giai đoạn mới” - cô Cầm cho hay.
Tài liệu tham khảo:
[1] https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/toan-van-du-thao-bao-cao-chinh-tri-cua-ban-chap-hanh-trung-uong-dang-khoa-xiii-tai-dai-hoi-xiv-cua-dang-119251015171703632.htm
[2] https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/toan-van-du-thao-nghi-dinh-quy-dinh-chinh-sach-tien-luong-che-do-phu-cap-doi-voi-nha-giao-119251102102333201.htm