Về pháp lý, trường cao đẳng là cơ sở giáo dục nghề nghiệp có quyền tự chủ và có trách nhiệm giải trình. Trong đó, các quyền tự chủ được quy định rõ bao gồm: tự chủ về hoạt động chuyên môn, tự chủ về tổ chức bộ máy và nhân sự, tự chủ về tài chính và tài sản.
Trường cao đẳng công lập thực hiện quyền tự chủ về tài chính và tài sản theo quy định cơ chế tự chủ tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập, cụ thể tại Nghị định số 60/2021/NĐ-CP ngày 21/06/2021 của Chính phủ quy định cơ chế tự chủ tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập và Nghị định số 111/2025/NĐ-CP ngày 22/5/2025 sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 60/2021/NĐ-CP. Theo đó, các trường cao đẳng thực hiện quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong thực hiện quy định về danh mục sự nghiệp công, giá, phí và lộ trình tính giá dịch vụ sự nghiệp công, phân loại mức độ tự chủ tài chính, tự chủ sử dụng nguồn ngân sách, tự chủ trong hoạt động liên doanh, liên kết, quản lý, sử dụng tài sản công.
Tuy nhiên trên thực tế, trường cao đẳng gặp khá nhiều khó khăn trong quá trình thực hiện cơ chế tự chủ tài chính, đồng thời chưa phát huy được hiệu quả các quyền tự chủ về tổ chức bộ máy, nhân sự và hoạt động chuyên môn.
Việc ra đời của Nghị quyết số 71-NQ/TW ngày 22/8/2025 về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo đang được kỳ vọng tháo gỡ khó khăn cho các cơ sở giáo dục nghề nghiệp khi nêu rõ một trong những nhiệm vụ giải pháp: “bảo đảm quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho các cơ sở giáo dục đại học, cơ sở giáo dục nghề nghiệp không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính”. Theo lãnh đạo một số cơ sở giáo dục nghề nghiệp, chuyên gia, tinh thần chỉ đạo của nghị quyết được xem là giải pháp chiến lược, tạo điều kiện để các cơ sở giáo dục nghề nghiệp tự chủ thực chất.
Cơ hội tháo gỡ những vướng mắc cho cơ sở giáo dục nghề nghiệp
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Đào Văn Tùng - Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Y tế Hải Phòng chia sẻ, thực hiện các quyền tự chủ giúp nhà trường được chủ động hơn trong một số hoạt động. Chẳng hạn, nhà trường được chủ động trong xây dựng chương trình đào tạo, nội dung học thuật theo hướng dẫn chung và đề xuất riêng của đơn vị, thành lập các hội đồng học thuật, tổ chức tuyển dụng nhân sự theo chỉ tiêu được giao,... Những yếu tố này tạo điều kiện để nhà trường linh hoạt hơn trong công tác chuyên môn và tổ chức bộ máy.
Tuy nhiên thực tế phần lớn quyền tự chủ lại được hiểu và triển khai chủ yếu ở góc độ tự chủ tài chính. Nhưng ngay cả việc thực hiện quyền tự chủ này cũng chưa thực sự đúng nghĩa, nhà trường vẫn phải thực hiện cơ chế “xin - cho” thì mới được phép sử dụng các nguồn lực.
Hơn nữa, hiện nay nhà trường thuộc nhóm 2 - đơn vị bảo đảm chi thường xuyên. Theo quy định, nhà trường vẫn được hưởng ngân sách chi đầu tư, nhưng trên thực tế nguồn bổ sung này hầu như không có.
- Đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên và chi đầu tư (Nhóm 1);
- Đơn vị tự bảo đảm chi thường xuyên (Nhóm 2);
- Đơn vị tự bảo đảm một phần chi thường xuyên (Nhóm 3);
- Đơn vị tự do nhà nước bảo đảm chi thường xuyên (Nhóm 4).
“Việc tăng hệ số lương, phụ cấp là niềm vui đối với thầy cô. Nhưng với cơ chế tự chủ, nhà trường phải tự cân đối nguồn thu để chi trả, trong khi nguồn thu của nhà trường chủ yếu đến từ học phí, mà học phí lại phụ thuộc nhiều vào mức thu và số lượng người học. Các ngành nghề đào tạo của nhà trường mang tính đặc thù, chương trình học dài, chi phí thực hành tốn kém, nên việc tăng học phí theo đúng và đủ với mức độ tự chủ thì khó thu hút người học. Nhưng nếu không tăng thì sẽ ảnh hưởng đến nguồn thu, khả năng tự chủ tài chính của nhà trường”, thầy Tùng chia sẻ.
Do đó, thầy Tùng cho rằng, tinh thần chỉ đạo bảo đảm quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho cơ sở giáo dục nghề nghiệp không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính được nêu tại Nghị quyết 71 là điểm nhấn quan trọng, mở ra cơ hội tháo gỡ những vướng mắc lâu nay của các cơ sở giáo dục nghề nghiệp công lập.
“Nghị quyết 71 đã nêu rõ bảo đảm quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho cơ sở giáo dục nghề nghiệp. Điều này khắc phục được những hạn chế hiện nay trong thực hiện tự chủ, tạo động lực phát triển cho các cơ sở giáo dục nghề nghiệp”, thầy Tùng bày tỏ.
Lâu nay mức độ tự chủ của cơ sở giáo dục nghề nghiệp được đánh giá dựa vào khả năng cân đối nguồn thu và chi thường xuyên hàng năm. Cách tiếp cận này từng phù hợp nhưng hiện nay hệ số lương và phụ cấp của đội ngũ nhà giáo được điều chỉnh tăng, nên cách đánh giá trên bộc lộ hạn chế, rất khó cho các trường. Để bảo đảm công bằng và khuyến khích tự chủ thực chất, theo thầy Tùng cần có cơ chế bù ngân sách cho phần chi tăng thêm này.
Góp phần định hình lại cách hiểu về tự chủ
Cùng chia sẻ, một vị hiệu trưởng cơ sở giáo dục nghề nghiệp ở Hà Nội bày tỏ rất mong tinh thần chỉ đạo của Nghị quyết 71 sẽ sớm đi vào cuộc sống một cách thực chất và đồng bộ.
“Trên lý thuyết, nhà trường đã có quyền tự chủ trong việc mở ngành đào tạo, xác định chỉ tiêu tuyển sinh hay triển khai liên kết đào tạo. Nhưng thực tế, mọi hoạt động vẫn phải tuân theo quy định và báo cáo, cơ chế “xin - cho” vẫn tồn tại, khiến quyền tự chủ của nhà trường chưa thực sự trọn vẹn.
Khó khăn lớn nhất nảy sinh khi nhà trường thực hiện tự chủ tài chính và tài sản. Do nguồn chi thường xuyên và chi đầu tư từ ngân sách nhà nước bị cắt giảm dần, nhà trường buộc phải xoay sở bằng cách tăng quy mô tuyển sinh, tăng học phí, hoặc đồng thời áp dụng cả hai giải pháp. Thế nhưng, đối với các cơ sở giáo dục nghề nghiệp, việc thu hút người học không hề dễ dàng. Mỗi mùa tuyển sinh, giảng viên phải trực tiếp đến từng cơ sở để quảng bá, thu hút thí sinh, vừa tốn kém chi phí, vừa hao tổn công sức, trong khi hiệu quả tuyển sinh chưa chắc đã như mong muốn”, vị hiệu trưởng chia sẻ.
Quyền tự chủ của các cơ sở giáo dục nghề nghiệp không thể chỉ gắn chặt với bài toán tài chính mà phải được nhìn nhận một cách đầy đủ và toàn diện, từ tự chủ về học thuật, tổ chức, nhân sự cho đến tài chính. Khi được trao quyền đúng nghĩa, nhà trường mới có điều kiện phát huy năng lực, nâng cao chất lượng đào tạo và đóng góp nhiều hơn cho xã hội.
“Chúng tôi mong các cấp, các địa phương có sự thống nhất, đồng bộ trong triển khai để tự chủ thực sự trở thành động lực đổi mới cho cơ sở giáo dục nghề nghiệp”, thầy hiệu trưởng bày tỏ.
Ghi nhận chia sẻ từ góc độ chuyên gia, Tiến sĩ Lê Viết Khuyến - Phó Chủ tịch Hiệp hội Các trường đại học, cao đẳng Việt Nam chỉ ra rằng, những quy định trước đây về tự chủ trong giáo dục vẫn còn một số điểm chưa hợp lý.
Đơn cử, Nghị định số 60/2021/NĐ-CP chủ yếu xem tự chủ gắn với tự chủ tài chính theo hướng tự túc, tức là khi tự chủ càng cao thì đơn vị sự nghiệp công lập càng phải tự lo nguồn thu, không phải được hiểu là toàn quyền sử dụng nguồn lực tài chính được cấp. Hay Nghị quyết số 77/NQ-CP của Chính phủ về thí điểm đổi mới cơ chế hoạt động đối với các cơ sở giáo dục đại học công lập giai đoạn 2014 - 2017, ngay tại Điều 1 có nêu: “Cơ sở giáo dục đại học công lập khi cam kết tự bảo đảm toàn bộ kinh phí hoạt động chi thường xuyên và chi đầu tư được thực hiện tự chủ, tự chịu trách nhiệm toàn diện”.
Các cách tiếp cận như trên đã dẫn đến một nghịch lý đó là việc có được tự chủ hay không lại phụ thuộc vào việc đơn vị có nhận ngân sách hay không, thay thì dựa trên năng lực, chất lượng đội ngũ, hệ thống quản trị của nhà trường.
Tiến sĩ Lê Viết Khuyến cho rằng, chúng ta cần tách bạch hai vấn đề, một là quyền tự chủ - được hiểu là quyền của cơ sở giáo dục; hai là để được trao quyền tự chủ thì cơ sở giáo dục phải đáp ứng các điều kiện nhất định. Không nên chỉ căn cứ vào việc không nhận ngân sách là đương nhiên trường được công nhận tự chủ toàn diện.
"Nghị quyết 71 đã khắc phục được hạn chế trên khi đưa ra nhiệm vụ giải pháp bảo đảm quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho các cơ sở giáo dục không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính. Nội dung này của nghị quyết, góp phần định hình lại cách hiểu đúng về tự chủ.
Với tinh thần của nghị quyết, có thể kỳ vọng rằng các cơ sở giáo dục được trao đầy đủ các quyền tự chủ không phụ thuộc vào việc nhà trường có hay không nhận ngân sách nhà nước, bảo đảm tính công bằng. Và những trường thực hiện tự chủ càng cao thì càng cần được ưu tiên đầu tư nhiều hơn, bởi đó chính là những đơn vị sử dụng ngân sách hiệu quả”, Tiến sĩ Khuyến chia sẻ.