Thành công của học sinh Việt đánh đố giới khoa học Đức

LTS: Lâu nay, giới khoa học Cộng hòa Liên bang Đức băn khoăn về tỷ lệ thành công của học sinh Việt Nam đang sinh sống tại Đức.

Mặc dù đã tiến hành khảo sát, nghiên cứu nhưng đến thời điểm hiện tại, họ vẫn chưa tìm ra đâu là lý do chính. 

Trong bài viết này Tiến sỹ Nguyễn Sỹ Phương hiện đang sinh sống tại Cộng hòa Liên bang Đức chia sẻ một số lý do làm nên “thương hiệu học sinh Việt Nam”. 

Tòa soạn trân trọng giới thiệu cùng độc giả. 

Theo số liệu thống kê mới nhất từ Cộng hòa liên bang Đức, năm học 2013 - 2014, có tới 64,4%  học sinh Việt theo học trường chuyên Gymnasium (chỉ chiêu sinh những học sinh khá giỏi; sau khi tốt nghiệp sẽ vào thẳng đại học), trong khi chỉ có 47,2% học sinh bản địa học tại ngôi trường này. Con số này gấp 4 lần so với số lượng học sinh Ý, Thổ Nhĩ Kỳ (14%) học tại đây và Việt Nam đứng đầu mọi sắc tộc nhập cư. 

Số liệu cách đây 5 năm tính theo từng tiểu bang, có nhiều tiểu bang mà tỷ lệ học sinh Việt lập kỷ lục chưa từng có từ xưa tới nay như bang Brandenburg tỷ lệ học sinh Việt vào trường chuyên lên tới 75%.

Giải học bổng Hertie-Stiftung, trao cho những học sinh nhập cư học trường chuyên từ lớp 7 đạt điểm khá giỏi, và có nhiều đóng góp hoạt động xã hội, mỗi năm toàn nước Đức có chừng 200 em trong danh sách đó có hơn 20 học sinh người Việt, chiếm tỷ lệ 10/100. 

Trong khi theo thống kê tới ngày 31/12/2015, tổng số người mang quốc tịch Việt ở Đức chỉ ở mức 87.214 người trong tổng số 9.107.893 triệu người quốc tịch nước ngoài, tức chỉ đạt 10/1000. 

Tính ra, tỷ lệ học sinh Việt giành giải gấp 10 lần các sắc tộc khác. Hầu như bất kỳ niên học nào, đều không thiếu tin nóng về gương mặt học sinh Việt đứng đầu các cuộc thi vô địch thành phố, tiểu bang, liên bang, quốc tế. 

Sự kiện học sinh Việt luôn đứng đầu nước Đức trở thành “hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt” làm giới nghiên cứu Đức nhiều năm nay phải “đau đầu” và loay hoay đi tìm lời giải cho câu hỏi: Tại sao có sự khác biệt thành tích học tập giữa con cái các sắc dân? Dựa trên nguyên lý nào? 

Công trình lớn gần đây nhất được trường Đại học Chemnitz thực hiện năm vừa qua, khảo cứu 720 mẫu gia đình Đức, Việt và Thổ Nhĩ Kỳ chọn lựa theo nguyên tắc ngẫu nhiên. Từ kết quả thống kê, họ đi tìm luận chứng nhưng tất cả đều mâu thuẫn với kết quả thu được. 

Trước hết, đối chiếu với nguyên lý cổ điển cho rằng nguồn gốc thành công giáo dục bắt nguồn từ mô hình “nền tảng gia đình”. 

Theo mô hình này, gia đình thu nhập càng lớn, quan hệ xã hội càng rộng, cha mẹ học thức càng cao, thì con cái học ở trường càng thành công. Nếu luận điểm này đúng, thì lẽ ra học sinh Việt nói chung phải như học sinh Thổ Nhĩ Kỳ. Nhưng thực tế học sinh Việt giỏi hơn gấp 4 lần nếu căn cứ theo tỷ lệ học sinh vào trường chuyên, gấp 10 lần nếu căn cứ vào giải học bổng Hertie-Stiftung. 

Sau khi nguyên lý “nền tảng gia đình” không được thực chứng, bị loại trừ, các nhà nghiên cứu lại đi tìm lời giải khác thay thế. Họ đưa ra luận đề có thể do “cách thức giáo dục”. Theo đó, gia đình nghiêm khắc, độc đoán trong giáo dục con cái, đồng nghĩa với thành công. 

Nhiều kết quả khảo cứu khác cũng cho thấy giáo dục trong gia đình người Việt nghiêm khắc hơn so với Đức nên con cái họ thành công hơn là tất nhiên. 

Nhưng kết quả công trình khảo cứu từng mẫu gia đình đã không xác chứng luận đề trên, không phải cứ gia đình nào càng nghiêm khắc thì con cái họ càng thành công. Mối quan hệ trên không hề mang tính nhân quả mà chỉ hoàn toàn ngẫu nhiên. 

Ở bình diện xét chung toàn sắc tộc, luận đề trên còn mâu thuẫn, không ít sắc tộc rất nghiêm khắc, thậm chí cực đoan như các sắc tộc theo đạo hồi, kiểu “đặt đâu ngồi đấy”, nhưng kết quả con cái họ còn thua xa học sinh Việt.

Các nhà nghiên cứu lại đi tìm một cách giải thích khác, dựa trên luận đề Nho giáo, đặc thù người Việt. Theo Nho giáo, giá trị con người nằm ở học thức; học giỏi thì cha mẹ được vinh hiển. 

Nhưng luận đề đó cũng bị thực tế bác bỏ. Cả hai nhóm nhập cư Thổ Nhĩ Kỳ và Việt Nam đều đánh giá cao học đường, cho đó là nền tảng để tiến thân, danh phận trong xã hội. 

Nhưng học sinh Thổ Nhĩ Kỳ thành công kém xa học sinh Việt. Ngay cả so với học sinh Trung Quốc vốn được sinh ra từ cội nguồn của Nho giáo, cũng cho kết quả tương tự, học sinh Việt vượt xa.

Thay đổi góc nhìn

Đáng tiếc mọi luận đề các nhà nghiên cứu đưa ra đều không giải đáp thỏa đáng bí ẩn thành công học sinh Việt. Rút cuộc họ đưa ra kết luận bỏ ngỏ giả định, có lẽ các công trình mới tập trung nghiên cứu vai trò cha mẹ, ít đề cập tới chính con cái, và mối quan hệ tương hỗ 2 bên. 

Thay đổi góc nhìn có thể hy vọng giúp tìm được lời giải thoả đáng, như phản ứng nhanh chóng của cha mẹ người Việt trước kết quả học tập của con cái khác với các sắc tộc khác. 

Trong khi cha mẹ người Đức không suy nghĩ gì khi con bị điểm kém 4 (kém nhất là 5), thì một số gia đình Việt đã bắt con học thêm khi mới chỉ được điểm khá 2, chưa đạt được điểm giỏi 1. 

Mặt khác, đối với học sinh Việt, học thức còn do đòi hỏi bắt buộc của hoà nhập. Càng có học thức càng dễ giải quyết khi gặp các tình huống bất thuận khác nhau trong cuộc sống luôn có thể xảy bất cứ lúc nào đối với dân nhập cư. 

Ngoài ra, bằng cấp là vé vào cửa thị trường lao động mà ở Đức điều này rất quan trọng nên người nhập cư hiểu rõ điều này hơn ai hết. 

Về động cơ, họ là những người luôn muốn thăng tiến, kỳ vọng có một cuộc sống tốt đẹp hơn trong nước, nếu không họ đã không rời nước ra đi. Học thức là lá bài duy nhất họ có thể xòe ra. 

Tuy nhiên lý do hòa nhập vẫn bị bác bỏ, bởi nó đúng với mọi sắc dân nhập cư nên không thể dùng để lý giải riêng hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt được. 

Đòi hỏi “con phải hơn hẳn bố mẹ”

Trong khi các nhà khoa học loay hoay tìm kiếm nguyên lý cực kỳ khó khăn, thì hầu hết các bậc cha mẹ Việt xem lý do thành công con cái họ rất đơn giản. 

Cách mấy năm trước, tên một học sinh Việt tên Vũ Kim Hoàn, sinh năm 1994, xuất hiện trên khắp các trang báo Đức khiến chủ đề “hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt ở Đức” lại sôi sục. 

Thanh Mai, lúc 8 tuổi, nhận chứng chỉ vô địch vòng thi chung kết toán lớp 4 toàn tỉnh Unterfranken, Đức, năm 2011 (Ảnh nhân vật cung cấp)

Lúc đó Vũ Kim Hoàn đang học lớp 10 trường chuyên Dresden. Lúc 4 tuổi, Hoàn cùng mẹ và chị gái (hơn Hoàn 7 tuổi) sang Đức đoàn tụ với bố (nguyên là lao động hợp tác thời Đông Đức). 

Không hề biết một từ tiếng Đức, bé Hoàn vào nhà trẻ, suốt ngày chơi với chúng bạn bất đồng ngôn ngữ, chỉ xì xồ, chỉ trỏ; tình cảnh bắt buộc này lại bất ngờ tạo cơ hội cho Hoàn tự động hòa nhập xã hội Đức từ tấm bé.  

Hoàn cảnh Vũ Kim Hoàn có thể lý giải phần nào cho hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt xuất phát từ đòi hỏi hòa nhập, như một thách thức sống còn. 

Kết quả, cả bốn năm tại trường chuyên, Hoàn là thành viên tích cực đa năng của các câu lạc bộ học ngoại khóa. 

Ngay từ lớp 3, Hoàn luôn được bầu làm lớp trưởng. Kết thúc 4 năm học cấp học cơ sở, tổng kết tất cả các môn học đều đạt điểm giỏi 1. 

Trúng tuyển trường chuyên phân ban ngoại ngữ, tới lớp 6, Hoàn tham gia cuộc thi Olympic ngoại ngữ toàn liên bang đoạt giải nhì đồng đội. 

Sang lớp 7, Hoàn học thêm tiếng Ý, rồi từ lớp 8 học tiếp tiếng Tây Ban Nha. Từ lớp 9, Hoàn được bầu làm lớp trưởng, khoá trưởng toàn trường và uỷ viên hội đồng các lớp trưởng, tổ chức nhiều chương trình giúp đỡ học sinh lớp dưới, các buổi hội thảo cho lớp trưởng. 

Sang lớp 10, Hoàn thi viết tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Đức, và tiếng Anh, giành vị trí số 1 trong tổng số 120 thí sinh.

Thời gian đối với Hoàn hiếm quý như vàng, bởi tập trung đầu tư hết cho học tập, hoạt động xã hội. Còn bố mẹ Hoàn thì bươn chải công việc kinh doanh, mải miết từ sáng tới tối, tạo hết mọi điều kiện cuộc sống và thời gian cho Hoàn không phải lo nghĩ gì tới công việc gia đình đã được cha mẹ bảo đảm chỉ với một đòi hỏi: “con phải hơn hẳn bố mẹ“. 

Trở thành “niềm tự hào của trường”

Lý do thành công của Hoàn cũng đúng với trường hợp nữ sinh Trần Vân Anh, sinh năm 1997. Cách đây 7 năm, trong buổi tổng kết chia tay chuyển cấp cho học sinh lớp 6, cô hiệu trưởng trường phổ thông cơ sở đã không nén được xúc động khi trao chứng chỉ cho Vân Anh: “Em là niềm tự hào của toàn trường. Nhà trường cảm ơn em rất nhiều...”. 

Trong bản nhận xét, đề nghị chuyển cấp em qua trường chuyên, cô giáo chủ nhiệm đánh giá, Vân Anh luôn vui vẻ, hòa nhã, sẵn sàng giúp đỡ, nghị lực lớn, suy nghĩ kết luận logic, trình bày khúc chiết cụ thể. 

Điểm tổng cả 6 năm, tới 12 môn, đều đạt điểm giỏi sát tuyệt đối 1,1-1,2. 
Sáu năm làm cán sự bộ môn, 2 năm cuối làm lớp trưởng.

Vân Anh dẫn đầu lớp, đứng thứ 12 tiểu bang, đứng thứ 57 toàn nước Đức tại cuộc thi Olympia tiếng Anh The Big Challenge 2009 toàn châu Âu.  

Sang cuộc thi Đọc sách tiếng Đức, lớn nhất toàn nước Đức, tổ chức định kỳ hàng năm, thu hút 700.000 học sinh tham gia mỗi năm, do hiệp hội sách tổ chức và Tổng thống Đức bảo trợ, Vân Anh giành giải Nhì toàn khu vực. 

Bố mẹ Vân Anh cũng sang Đức lao động hợp tác từ năm 1988, mở cửa hàng kinh doanh quần áo tại tiểu bang Brandenburg hàng chục năm nay, suốt ngày ngập ngụa công việc, vừa hiếm thời gian, vừa không đủ kiến thức tiếng Đức kèm cặp con.

Nhưng với mong mỏi tột cùng của cả gia đình, “con phải hơn hẳn bố mẹ”, như một “khế ước” ngầm giữa họ đã thúc đẩy Vân Anh trở thành niềm tự hào của nhà trường Đức.

“Nghiện học hơn chơi”

Hiện tượng Thanh Mai ở tiểu bang Beyern gắn liền với tài năng khi mới lên 2 tuổi đã biết ghép vần, làm tính số tới 10. 

Lên 3 tuổi, bé đã học tiếng Anh trong nhà trẻ. Lên 5 tuổi vào lớp 1, với kết quả xuất sắc toàn diện, Thanh Mai được đặc cách bỏ qua lớp 2 nhảy cóc lên lớp 3. Năm nào cũng đứng đầu lớp, liên tục làm lớp trưởng. 

Năm 2011, Thanh Mai 8 tuổi đoạt giải vô địch Olympia vòng thi chung kết toán lớp 4 toàn tỉnh Unterfranken, tiểu bang Bayern vượt qua 24 thí sinh từ 12 thành phố, đạt tổng số điểm 18/20 cao nhất trong mọi kỳ thi vô địch xưa nay.

Cả bốn năm tại trường chuyên, Vũ Kim Hoàn là thành viên tích cực đa năng của các câu lạc bộ học ngoại khóa. (Ảnh nhân vật cung cấp)

Các vòng loại trước đó, Thanh Mai luôn dẫn đầu, vòng 1 vượt qua hơn 7.800 em của 207 trường tiểu học toàn tỉnh tham gia. Vòng loại 2 vượt qua 80 em đứng đầu của 40 trường tham gia. 

Tới năm 2013, học lớp 5, tại kỳ thi Olympiade toán toàn tỉnh, cùng anh ruột Phạm Nam đoạt giải nhì 27,5/30 điểm, Thanh Mai tiếp tục đoạt giải nhất chung kết với số điểm 28,5/30. 

Tham gia cuộc thi thể thao trí tuệ “Bridge” (một dạng chơi cờ bằng con bài), Thanh Mai đứng thứ 3 thành phố. 

Vào lớp 6, tại kỳ thi Olympiade Toán toàn tỉnh, Thanh Mai đạt điểm tuyệt đối 30/30 còn Nam đạt 29,5/ 30 điểm. Cả Thanh Mai và anh trai đều đoạt giải nhất toán mang tên “Känguru für Mathe”. 

Tại cuộc thi tin học quốc tế, Thanh Mai giành giải nhì, Nam giải ba. Thanh Mai đoạt tiếp hai giải nhất thành phố trong cuộc thi tiếng Anh Big Challenge, và cuộc thi học sinh giỏi tiếng Pháp.

Bố Thanh Mai sang Đức du học năm 1987, rồi làm luận án tiến sĩ, hiện là chủ một công ty sản xuất phần mềm về lĩnh vực tự động hoá, bán ra thị trường thế giới. 

Mẹ Thanh Mai tốt nghiệp thạc sỹ kinh tế, chuyên tư vấn trong lĩnh vực thuế, tài chính, ngân hàng, chia sẻ bí quyết, ngoài giờ học trên lớp, các con chỉ làm bài tập về nhà và tìm kiếm các chương trình tự học trên Internet, hoàn toàn không học thêm hay phụ đạo ở đâu. 

Phụ huynh này đưa ra lời khuyên, khi còn nhỏ hãy để chúng làm quen với những chương trình tự học của Vtech, hoặc trên www.toggolino.de, www.physikfuerkids.de, hay www.legakids.net. 

Khi chúng lớn hơn chút, cho chúng đến với những chương trình cao hơn như www.toggo-cleverclub.de, www-de.scoyo.com. Khi đã vào Gymnasium, hãy để chúng xem truyền hình với các chương trình như Kika-Nachrichten, Wissen macht Ah, Pur Plus hoặc Galieo là những chương trình ứng dụng khoa học thực tế rất tốt. 

Bố mẹ không nên kèm cặp, chỉ tác động vào tâm lý giúp chúng luôn có chí tiến thủ, bảo đảm tốt tiền đề vật chất ăn, ở, sức khỏe, cho chúng tập trung vào học hành. 

Cái khó là làm sao kích thích được chúng ham học. Ngay cả ép các con học thêm nếu không kích thích được chúng say mê, thì có khi lại phản tác dụng, làm chúng thêm mệt mỏi. 

Các trường chuyên đều có trang Web riêng cho biết rõ chương trình học tập trong năm. Một khi đã say mê, chúng sẽ hào hứng, cứ theo chương trình đó truy tìm tư liệu trên Google để chuẩn bị trước, nhờ đó cha mẹ không còn phải thúc giục chúng nữa. 

Lúc chúng đã say mê thì cũng như người nghiện rượu, thuốc lá vậy, sẽ “nghiện học hơn chơi”. Hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt bắt nguồn từ những “luận đề” đơn giản như vậy của người mẹ!

“Lò luyện” học sinh tài năng

Ở Đức, học sinh giỏi tham gia thi toán quốc tế khởi đầu từ lớp 7. Bước vào lớp 4, học sinh có thể tham gia thi học sinh giỏi toán cấp tỉnh, diễn ra ba vòng, vòng trường mọi học sinh đều tham gia, vòng loại thành phố, vòng chung kết tỉnh. 

Sang lớp 5, học sinh giỏi được cho tham gia vô số kỳ thi toán mang tên khác nhau cấp thành phố, tỉnh và tiểu bang. Những học sinh đoạt giải nhất lớp 5, lớp 6 cộng thêm kết quả học tập xuất sắc được chọn vào nhóm bồi dưỡng, mang tên “tuổi trẻ luyện toán”. 

Thanh Mai tại buổi trao chứng chỉ vô địch học sinh giỏi toán mang tên Moby Deutschland Olympiade năm 2016 (Ảnh nhân vật cung cấp)

Tài năng Thanh Mai được dịp phát triển qua lò luyện này. Khoá học 2014 - 2015, tiểu bang Bayern chọn 30 học sinh giỏi lớp 6 vào nhóm bồi dưỡng, trong số đó có Thanh Mai, 10 tuổi. 

Khoá bồi dưỡng toán đầu tiên, kéo dài 5 ngày tổng hợp chương trình toán của cả một niên học. Học sinh được kiểm tra trắc nghiệm, học và làm các bài thi. Kết thúc khoá, 18 trong số 30 học giỏi bị loại.

12 học sinh còn lại tiếp tục vào vòng trong, trong đó có Thanh Mai. Số học sinh này bị loại tiếp ở các cuộc thi toán trong năm, còn 11 học sinh giỏi, Thanh Mai vẫn giữ vị trí hàng đầu.

Tương tự, 15 tiểu bang còn lại cũng chọn được từ 5 đến 11 học sinh tùy theo tiểu bang đó nhỏ hay lớn. Kết quả toàn nước Đức chọn được 100 em học sinh giỏi toán nhất, đưa vào chương trình bồi dưỡng năng khiếu từ xa theo các chuyên đề. 

Mỗi năm các em nhận được 6 chuyên đề vào các tháng 4, 5, 6,7, 9 và 10. Cứ 10 học sinh có một giáo viên phụ trách. Các em tự giải bài từng chuyên đề và được chấm điểm.

Kết quả, từ tháng 4 -10 năm ngoái, Thanh Mai đạt được tổng số điểm hầu hết tuyệt đối. 

Những học sinh đạt điểm khá giỏi từ 6 chuyên đề, ở tiểu bang Bayern được mời tham gia khoá bồi dưỡng toán dành cho học sinh trình độ lớp 8. Kết thúc, 8 em có điểm số cao nhất được chọn vào đội tuyển quốc gia, trong đó có Thanh Mai, 11 tuổi.

Với cách chọn trên, trong 100 em được tuyển chọn từ năm lớp 7 của 16 tiểu bang, có 30 em tiếp tục bị loại. Cứ loại lần lượt như vậy đến lớp 10 sẽ chỉ con 30 em học sinh giỏi nhất toàn liên bang được giữ lại đội tuyển tham gia các kỳ thi giải quốc tế.

Năm nay bước sang tuổi 12, Thanh Mai đoạt chức vô địch bộ môn toán toàn tiểu bang Bayern, đứng thứ hai kỳ thì vật lý toàn Liên bang. 

Tháng trước được chọn tham gia kỳ thi học sinh giỏi toán mang tên Moby Deutschland Olympiade tại Passau và kỳ thi vô địch toán toàn Liên bang khối lớp 9 năm nay. 

Hiện Thanh Mai được nhà trường chọn gửi vào Đại học Tổng hợp Würzburg học chương trình bồi dưỡng dành cho “Tài năng toán học trẻ từ lớp 9”.

Bồi dưỡng tinh thần đồng đội 

Học sinh năng khiếu ở Đức, ngoài khuyến khích tham gia thi học sinh giỏi nhằm bồi dưỡng tài năng cá nhân, còn được khuyến khích bồi dưỡng cả tinh thần đồng đội, làm việc tập thể.

Giải thưởng lập trình trò chơi người máy (Robotikerfolge bei der First Lego League - FLL) được tổ chức hàng năm ở Đức nằm trong triết lý giáo dục trên. 

Các trường tham gia thi đấu chọn đội tuyển tương tự như thi học sinh giỏi. Các đội được giao nhiệm vụ phải giải quyết những đề tài cụ thể từng năm. đề thi năm nay là “Con đường giải quyết vấn nạn rác thải”, bằng cách tái chế thành phân bón.

Đội thi đấu “Robot Force 1” của trường chuyên DHG, nơi Phạm Nam (anh trai Thanh Mai)  theo học, có 8 học sinh tài năng tuyển chọn từ lớp 8 đến lớp 10, chia thành 2 nhóm.

Nhóm lắp ráp có 6 em. Nhóm lập trình vốn đóng vai trò hoạch định quyết định thắng thua có 2 em. 

Phạm Nam lớp 8 là một trong 2 em đó. Nam lập trình phần Robotik đi gom đồ phế thải, bạn kia lập trình Robotik chuyển chúng đến địa điểm đã định và bốc dỡ.

Chương trình sau khi lập được nhóm lắp ráp đưa vào người máy thực hiện. Chúng có nhiệm vụ thu gom, phân chia, xử lý rác thải và chuyên chở phân bón được chế biến từ rác thải đến những địa điểm nhất định. 

Kết quả trường DHG của Phạm Nam giành cúp vô địch lập trình cho người máy thể loại “trò chơi người máy Robot Force 1” và đứng thứ hai thể loại trò chơi người máy “Robot Force 2” niên khóa 2015 - 2016.

Rõ ràng, khái niệm “giáo dục” được định nghĩa là sự tác động qua lại giữa thầy và trò trong một môi trường xã hội, kinh tế, gia đình, nhất định.

Hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt mới xuất hiện ở Đức và Mỹ, chưa xảy ra trong nước hay bình diện thế giới, thực ra không nằm ngoài nguyên lý trên. 

Ngoài tố chất học sinh và thực tế gia đình họ quyết định, phải có hệ thống giáo dục thích ứng vốn đóng vai trò nền tảng trực tiếp, tức điều kiện cần, nếu không những tài năng như Kim Hoàn, Vân Anh, Phạm Nam, Thanh Mai sẽ cũng chỉ nằm trong tiềm năng; không thể xuất hiện “hiện tượng kỳ lạ học sinh Việt”!