Dạy học định hướng phát huy phẩm chất, năng lực người học
Việc dạy học môn Ngữ văn theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 được triển khai theo định hướng phát huy phẩm chất, năng lực người học; khắc phục tình trạng dạy học nặng về thuyết giảng, đọc chép và yêu cầu học thuộc lòng theo văn mẫu.
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Thạc sĩ Đỗ Thị Thúy Dương, giáo viên môn Ngữ văn, Trường Trung học phổ thông Chuyên Lê Quý Đôn, Bà Rịa - Vũng Tàu cho biết: "Đổi mới là khái niệm rộng bao trùm lên mọi khâu/đoạn của quá trình dạy học, từ lý thuyết đến thực hành.
Quan sát ở diện rộng chúng ta đã bắt đầu thấy có những chuyển dịch, dẫu khó khăn nhưng rất sống động. Còn ở diện hẹp, tại đơn vị tôi đang công tác, việc đổi mới tương đối toàn diện. Từ đổi mới trong thực tiễn kiểm tra đánh giá đến đổi mới trong việc dạy học.
Tổng thể tiến trình dạy không còn nặng về nội dung mà linh hoạt, phóng khoáng gắn với mục tiêu phát triển phẩm chất năng lực chung và phẩm chất năng lực cụ thể gắn chặt với môn học”.
Cùng quan điểm trên, Thạc sĩ Văn Trịnh Quỳnh An, giáo viên môn Ngữ văn, Trường Trung học phổ thông Gia Định, Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ: "Trong hai năm học vừa qua, nhà trường đã tổ chức dạy và học theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh. Ở bộ môn Ngữ văn, chúng tôi nhận thấy sự thay đổi rất lớn trong việc dạy học.
Trước đây, đơn vị chúng tôi tiếp cận là tác phẩm, học sinh khi học một tác phẩm sẽ có thể nắm rất vững, rất sâu về tác phẩm đó nhưng lại thiếu những kỹ năng để tiếp cận những văn bản khác cùng thể loại.
Hiện nay, với chương trình mới, văn bản được học, được chọn trong sách giáo khoa là phương tiện để thầy và trò cùng khám phá thể loại, phát huy năng lực đọc cho học sinh. Ở năng lực viết, học sinh cũng không thể sử dụng văn mẫu như trước đây vì phải tiếp cận với những văn bản mới, những dạng đề mới.
Để làm được điều này, tổ Ngữ văn của trường phải tổ chức rất nhiều buổi họp, thảo luận về chương trình mới và tổ chức các buổi dạy thử để các đồng nghiệp cùng giúp nhau rút kinh nghiệm trong quá trình dạy học. Các nội dung ôn tập, kiểm tra đánh giá cũng được thảo luận kỹ lưỡng hơn”.
Thạc sĩ Văn Trịnh Quỳnh An, giáo viên môn Ngữ văn, Trường Trung học phổ thông Gia Định, Thành phố Hồ Chí Minh (ảnh: NVCC)
Thay đổi trước hết đến từ phía người dạy
Việc đổi mới chương trình giáo dục nói chung và môn Ngữ văn nói riêng đòi hỏi sự thay đổi đến từ cả người dạy và người học.
Cô Văn Trịnh Quỳnh An chia sẻ: “Theo tôi, người dạy cần thay đổi để không đi vào những lối mòn đã có sẵn, nắm vững Chương trình giáo dục phổ thông 2018 (không phải là nắm vững bộ sách giáo khoa mà mình đang dạy).
Thầy cô cũng cần thường xuyên kiểm tra lại mức độ đáp ứng yêu cầu cần đạt của học sinh để theo dõi tiến độ học tập của các em.
Với người học, dù là chương trình mới hay chương trình cũ, các em đều cần có thái độ học tập tốt, không “học tủ”, “học vẹt”. Cách học của học sinh chính là luyện tập năng lực đọc các loại văn bản khác nhau, luyện viết chủ động, luyện tập trình bày và thảo luận các vấn đề”.
Cô Đỗ Thị Thúy Dương cho hay: “Từ lối dạy học có thể phụ thuộc vào văn mẫu sang lối dạy học triệt tiêu văn mẫu đòi hỏi một quá trình thay đổi trước hết từ người dạy.
Do đó, để thay đổi, giáo viên không còn cách nào khác phải thay đổi cả tư duy nghề nghiệp – tự bồi dưỡng, đào tạo bản thân để có thể thích ứng; bắt đầu từ việc học cách phân tích các văn bản bất kỳ từ đặc trưng thể loại.
Các phương pháp kĩ thuật dạy học cũng cần áp dụng nhiều hơn so với trước, cách dạy văn bản nhấn mạnh vào cách khai thác chứ không chỉ là cái khai thác.
Ngoài ra, việc kiểm tra đánh giá cũng chi phối trực tiếp việc dạy và học. Để đáp ứng các kì thi tập trung theo định hướng chương trình mới, việc dạy và học cần chú ý tới các mục tiêu ngắn hạn và dài hạn: bám sát cấu trúc, ma trận mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đã công bố; tăng cường tính hệ thống (thể loại, cách thức) trong quá trình dạy và học”.
Theo Thạc sĩ Tạ Hồng Hạnh, giáo viên môn Ngữ văn, Trường Trung học phổ thông Đào Duy Từ, Hà Nội cho rằng: “Học sinh cần hiểu cốt lõi, bản chất thể loại. Ví dụ như đọc truyện/tiểu thuyết cần nắm được tình huống, chi tiết tiêu biểu, nghệ thuật trần thuật… Đọc thơ cần tìm được mạch cảm xúc, hệ thống hình ảnh chủ đạo, tứ của bài…
Hiểu như vậy nghĩa là mỗi học sinh cần tự chuẩn bị kiến thức chắc chắn, kĩ năng đọc hiểu phân tích riêng cho mỗi thể loại.
Người dạy cũng từ đó, thu gọn được giáo án, tập trung năng lực cảm thụ phong phú của học sinh, khai mở sự sáng tạo của các em khi tiếp cận nhiều ngữ liệu khác nhau”.
Học sinh không thể tiếp tục lối học thuộc lòng
Không ít học sinh thường học môn Ngữ văn với tâm lý "học để thi", học thuộc lòng, phụ thuộc vào văn mẫu. Tuy nhiên, điều này sẽ không thể tiếp diễn khi đổi mới cách dạy học và đánh giá học sinh theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018.
Đặc biệt là việc kiểm tra, thi cử sử dụng ngữ liệu ngoài sách giáo khoa, khuyến khích việc xây dựng đề mở trong kiểm tra đánh giá, phát huy cao nhất năng lực sáng tạo của của học sinh.
Cô Đỗ Thị Thúy Dương cho biết: "Dùng ngữ liệu ngoài sách giáo khoa chắc chắn là thách thức lớn với việc dạy và học do thói quen chỉ tập trung vào một số văn bản và quá dựa dẫm vào văn mẫu. Chương trình mới đòi hỏi dạy và học thực chất, vất vả gấp nhiều lần so với trước đây.
Nó thúc đẩy ráo riết yêu cầu bắt buộc cũng là nhân tố hạt nhân để phát triển một nhà giáo dục và một người học – TỰ (tự dạy và tự học).
Tất yếu trong quá trình hiện thực hóa sẽ phải đối mặt với những lực cản từ quá khứ. Ở giai đoạn đầu, ngữ liệu kiểm tra là một thách thức nhưng lâu dần khi đã thành thói quen, nó sẽ là một cơ hội, một khả năng”.
Cô Tạ Hồng Hạnh bày tỏ: “Đúng là so với Chương trình giáo dục 2006, học sinh và giáo viên chỉ tiếp cận ở một số ngữ liệu, tác phẩm trong sách giáo khoa. Còn hệ thống các bộ sách giáo khoa mới, phân loại theo chủ đề/thể loại văn học, sự phong phú về học liệu như vậy sẽ tạo cảm hứng dạy và học cho cả giáo viên và học sinh.
Số lượng ngữ liệu trở nên rộng lớn "vô tận" nhưng nếu học sinh được chỉ rõ cách khám phá theo đặc trưng thể loại, các em hoàn toàn có khả năng tự đọc/hiểu/đánh giá văn bản khác cùng thể loại.
Người học được dạy cái căn bản để từ đó phát triển khả năng cảm thụ văn học, không dập khuôn, áp đặt tư duy, không còn tình trạng học "vẹt", lười viết…”
Việc tránh sử dụng ngữ liệu có trong sách giáo khoa không chỉ góp phần thúc đẩy sự thay đổi cách dạy và học môn Ngữ văn mà còn hướng tới việc đổi mới đề thi đồng thời triệt tiêu việc dự đoán đề.
Điều này cũng được thể hiện rõ qua đề thi minh họa của kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông từ năm 2025 do Bộ Giáo dục và Đào tạo công bố vào cuối năm 2023.
Cô Đỗ Thị Thúy Dương phân tích: “Ở đơn vị tôi công tác, trước đây với chương trình 2006, đề thi thường xoay quanh một số văn bản cố định, thì hiện tại phần nghị luận văn học đã ra vào văn bản ngoài chương trình. Đề Nghị luận xã hội cũng hướng tới các dạng đề theo tinh thần của chương trình: mở - tuổi trẻ - thời đại.
Để đổi mới ra đề trước hết cần bám sát mục tiêu; yêu cầu cần đạt. Vì với chương trình mới, không phải sách giáo khoa, mục tiêu và yêu cầu cần đạt là tham chiếu chung cho dạy và học toàn quốc.
Ngoài ra, ngữ liệu cần có nguồn trích dẫn rõ ràng; yêu cầu cần thể hiện tính được thuộc tính mở, sự tôn trọng quan điểm của người học”
Cô Tạ Hồng Hạnh nêu quan điểm: “Cách đổi mới ra đề theo chương trình mới hiện nay sẽ đánh giá chuẩn xác việc học môn Ngữ văn hơn khi đòi hỏi tư duy, kĩ năng viết chuẩn chỉ của người học. Học sinh say mê hay không say mê văn chương vẫn ít nhiều có được kỹ năng làm bài.
Cá nhân tôi cho rằng có lẽ với năm thi tốt nghiệp trung học phổ thông đầu tiên theo định hướng chương trình mới, sự cân đối, độ dài của đề thi là điều quan trọng: tránh ôm đồm, nhiều lớp lang các thể loại.
Bên cạnh đó, đề thi có nên chăng hướng tới các hiện tượng gần gũi có tính tích cực trong đời sống (với văn bản nghị luận xã hội) và bám sát với nhu cầu đọc - hiểu thể loại gần gũi với các bạn học sinh (với văn bản văn học)”.
Đề thi minh họa của Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng là chỉ dẫn quan trọng cho giáo viên để áp dụng trong cách ra đề, đánh giá việc học của các em học sinh.
Còn theo cô Văn Trịnh Quỳnh An: “Đương nhiên sẽ không còn hiện tượng đoán đề, vì đề thi cho ngữ liệu ngoài ba bộ sách giáo khoa hiện hành. Điều này theo đúng tinh thần của chương trình mới.
Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã công bố đề thi minh hoạ cho kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông bắt đầu từ năm 2025 với nội dung bám sát chương trình giáo dục phổ thông 2018.
Tôi nhận thấy cách ra đề cũng gần như đổi mới hoàn toàn so với chương trình cũ. Giáo viên cũng có thể xem đây là một hướng ra đề tham khảo cho mình”.
