Tờ South China Morning Post ngày 13/11/2018 đưa tin Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã phát biểu trước khi tham dự Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN thường niên, tại Singapore rằng:
“Mục tiêu của Trung Quốc là hoàn tất những cuộc đàm phán về Bộ quy tắc ứng xử cho vùng Biển Đông bị tranh chấp trong vòng 3 năm, trong khi Trung Quốc đã duy trì mối quan hệ ổn định với các nước láng giềng;
Trung Quốc hy vọng Bộ quy tắc ứng xử giữa Trung Quốc và các nước tranh chấp có thể sẽ được đàm phán thành công trong thời gian 3 năm tới, vì lợi ích giữ vững và duy trì hòa bình trong khu vực.”.
Phát biểu này đã khiến dư luận dâng trào cảm xúc nửa mừng nửa lo.
Mừng, vì người đứng đầu Chính phủ nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa đã công khai cam kết và chủ động bày tỏ quyết tâm cùng các nước ASEAN tiến hành đàm phán để sớm có được Bộ quy tắc ứng xử trong Biển Đông;
Động thái này theo tuyên bố của Thủ tướng Trung Quốc nhằm đáp ứng nguyện vọng của cộng đồng khu vực và quốc tế trong bối cảnh tranh chấp về địa - chính trị, địa -chiến lược, địa - kinh tế phức tạp hiện nay.
 |
| Tiến sĩ Trần Công Trục, ảnh do tác giả cung cấp. |
Lo, vì những gì đã xảy ra trên thực tế lại mâu thuẫn với những tuyên bố ngoại giao có vẻ rất thiện chí, quả quyết và lạc quan của Trung Quốc, trong đó có vấn đề xây dựng COC, cả về hình thức lẫn nội dung và thời gian hoàn thiện cụ thể.
Để giúp bạn đọc Báo Điện tử Giáo dục Việt Nam có căn cứ để xác định rõ ràng cảm xúc nên mừng hay nên lo trước “tuyên bố có cánh” đó, chúng tôi xin cung cấp thêm thông tin có liên quan đến quá trình xây dựng COC, những khó khăn, thuận lợi và nguyên nhân trong những thập niên qua.
Trong phần đầu tiên, xin điểm lại quá trình đàm phán và triển khai Tuyên bố về ứng xử của các bên trên Biển Đông (DOC) giữa ASEAN và Trung Quốc năm 2002, để rút ra những bài học, đánh giá triển vọng và rào cản trong việc ký kết, thực hiện COC.
Năm 1995, Trung Quốc xâm chiếm đá Vành Khăn (Mischief Reef) đang do quân đội Philippines chiếm giữ.
Hoạt động này của Trung Quốc là sự nối tiếp hàng loạt các hành động sử dụng vũ lực xâm chiếm một số thực thể địa lý trong quần đảo Trường Sa thuộc chủ quyền Việt Nam năm 1988; sau đó, tiến hành đào bới, bồi đắp, xây dựng các đảo nhân tạo quy mô lớn đủ để xây dựng các căn cứ quân sự.
Tất cả những động thái quân sự hóa đó của Trung Quốc khiến cho tình hình Biển Đông thêm nóng, nguy cơ xung đột có thể xảy ra khiến cho cộng đồng khu vực và quốc tế hết sức quan ngại.
Vì vậy, năm 1996 các thành viên ASEAN đã đề xuất ý tưởng cùng Trung Quốc tiến hành xây dựng Quy tắc ứng xử trong Biển Đông.
Nhưng phải chờ đến 4 năm sau, năm 1999, tiến trình xây dựng Quy tắc này mới được phía Trung Quốc chấp thuận để tiến hành đàm phán. Các cuộc thương thảo này đã diễn ra một cách không suôn sẻ như mong đợi.
Lúc đầu Trung Quốc không chấp nhận đàm phán xây dựng một COC, lấy lý do ASEAN và Trung Quốc đã có Tuyên bố hợp tác hướng tới thế kỷ 21 ký tháng 12/1997 tại Kuala Lumpur.
Nhưng lý do đích thực là Trung Quốc muốn có thời gian để ra tuyên bố đường cơ sở quần đảo Hoàng Sa năm 1996, thông qua Luật Vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa 1998, công bố lệnh cấm đánh bắt cá từ năm 1999 nhằm củng cố sự hiện diện của mình ở Biển Đông.
Trong khi đó, Đài Loan cũng té nước theo mưa, thông qua đạo luật Lãnh hải và vùng tiếp giáp năm 1998, Luật Vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa năm 1999.
Malaysia chiếm thêm Én Đất và Bãi Thám hiểm tháng 6/1999.
Bối cảnh căng thẳng trên Biển Đông lúc đó buộc các nhà ngoại giao khu vực phải sớm có một giải pháp.
Thế nhưng các cuộc đàm phán giữa các bên chỉ đi đến một kết quả nửa đường – Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) vào năm 2002 sau hơn 2 năm đàm phán và 10 năm nung nấu ý tưởng.
Trong một bối cảnh như vậy, việc cần có một thành quả chính trị làm hạ nhiệt cơn sốt Biển Đông là một đòi hỏi bức bách với các bên.
Những điều kiện của 9 năm trước cho ra đời DOC 2002 dường như lại tái hiện ở mức cao hơn trong việc thông qua Bản quy tắc hướng dẫn DOC.
Từ Đối thoại Shangri-la cho đến cuộc họp các Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN ADMM+ trong tháng 5/2011; các cuộc họp SOM chuẩn bị cho AMM 44 và ARF 18 trong tháng 6/2011, đâu đâu cũng thể hiện yêu cầu sớm có một bản COC như biện pháp xây dựng lòng tin nhằm tránh Biển Đông lại nổi sóng.
Sáu vòng đàm phán của Nhóm làm việc ASEAN - Trung Quốc về hướng dẫn thực thi DOC từ 2002 với 20 đề nghị sửa đổi, trao qua đổi lại buộc phải kết thúc.
Trong bối cảnh như vậy, Bản quy tắc hướng dẫn cũng chỉ là một bước đi nhỏ tính từ thời điểm thông qua DOC 2002 trên con đường đầy gập ghềnh gian khó để đạt được mục tiêu COC trong năm 2012 nhân dịp kỷ niệm 10 năm DOC 2002.
Điều này thể hiện rõ trong nội dung của Bản quy tắc hướng dẫn so với các nguyên tắc được nêu trong DOC 2002.
Tại Hội nghị cấp cao ASEAN - Trung Quốc lần thứ 13 tổ chức tại Hà Nội ngày 29/10/2010, lãnh đạo cấp cao ASEAN và Trung Quốc khẳng định lại cam kết triển khai đầy đủ, hiệu quả DOC.
Đồng thời hướng tới thông qua Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) trên cơ sở đồng thuận, qua đó, góp phần duy trì hòa bình, ổn định và hợp tác trong khu vực; hoan nghênh những tiến triển đạt được trong lĩnh vực này trong thời gian vừa qua.
Tuy nhiên, do nhiều lý do, trong đó có cả sự khác biệt về quan điểm, lợi ích, nên một số biện pháp dự tính trong DOC chưa được triển khai như: tìm kiếm các biện pháp xây dựng lòng tin hoặc tìm kiếm các biện pháp hợp tác trong những lĩnh vực ít nhạy cảm.
Hơn nữa, những diễn biến phức tạp về an ninh, nguy cơ leo thang xung đột trong thời gian gần đây ở Biển Đông đang gây sự quan ngại và quan tâm sâu sắc của khu vực và cộng đồng quốc tế.
Những vấn đề đó cũng đang bộc lộ những hạn chế về vai trò của DOC đối với an ninh, ổn định ở Biển Đông hiện nay.
Bản Quy tắc hướng dẫn thực hiện DOC được ASEAN và Trung Quốc thông qua năm 2011, tuy là bước tiến đáng ghi nhận nhưng cũng chưa phải là cam kết pháp lý hữu hiệu để giải quyết những vấn đề thực tiễn đặt ra.
Trong năm 2012 Campuchia giữ vai trò Chủ tịch ASEAN, an ninh Biển Đông là chủ đề thu hút sự chú ý rất lớn của các Hội nghị.
Theo đó, cùng với các vấn đề quan trọng khác, lãnh đạo các nước ASEAN và các nước đối tác cũng nêu rõ sự cần thiết phải xây dựng và thông qua COC.
Ngày 20/7/2012, Ngoại trưởng các nước ASEAN đã ra Tuyên bố “Nguyên tắc 6 điểm của ASEAN về Biển Đông” nêu rõ, thực hiện đầy đủ DOC (năm 2002), Quy tắc hướng dẫn thực hiện DOC (năm 2011) và sớm đạt được COC.
Tuyên bố cũng coi đây là bước đi cấp thiết trong tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN dựa trên 3 trụ cột: chính trị - an ninh, kinh tế và văn hóa - xã hội vào năm 2015.
Đồng thời, tạo tiền đề để giải quyết triệt để và lâu dài đối với tranh chấp phức tạp, duy trì hòa bình, ổn định, an ninh và an toàn hàng hải trên Biển Đông nói riêng, khu vực và thế giới nói chung.
Theo đó, ASEAN cùng Trung Quốc cần sớm xây dựng và ban hành COC mang tính ràng buộc pháp lý, khắc phục những điểm bất cập của DOC, dựa trên nền tảng luật pháp quốc tế nhất là UNCLOS, TAC và các văn bản pháp lý liên quan khác.
Nhưng, căn cứ vào tình trình xây dựng COC giữa Trung Quốc và ASEAN, cũng như những gì mà Trung Quốc đã nói và làm trên thực tế, dư luận đều nhận thấy rằng: mặc dù, Tuyên bố ASEAN - Trung Quốc về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) đã kêu gọi các bên thông qua COC, nhưng mãi đến năm 2013, Trung Quốc mới đồng ý cùng với các nước ASEAN gặp nhau để “tham vấn” về COC.
Tuy nhiên, do phía Trung Quốc không ngừng tiến hành các hoạt động vi phạm các quyền và lợi ích chính đáng của các quốc gia xung quanh Biển Đông, đặc biệt là đối với Việt Nam và Philippines, một số thành viên ASEAN đã nhiều lần kêu gọi xúc tiến các cuộc đàm phán về COC.
Mời quý bạn đọc quan tâm đón đọc phần 2: Phán quyết Trọng tài khiến Trung Quốc đổi sách lược, núp bóng COC.
