Tham luận "Con đường tự học của Chủ tịch Hồ Chí Minh - Bài học sâu sắc cho thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay" của em Đặng Vũ Ngọc Mai - Lớp 10 Sử - Trường Trung học phổ thông Chuyên Hà Nội - Amsterdam được trình bày tại Hội thảo khoa học: “Con đường tự học của Chủ tịch Hồ Chí Minh – Bài học và liên hệ bản thân” do Hội khuyến học Việt Nam tổ chức tại Hà Nội ngày 30/6/2021.
Hiện nay, em Đặng Vũ Ngọc Mai là học sinh Lớp 10 Sử - Trường Trung học phổ thông Chuyên Hà Nội - Amsterdam.
Trích yếu: Con đường tự học, tinh thần học tập của Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ để lại bài học lịch sử mà còn là sự truyền bá một tư tưởng lớn, một nhân cách vĩ đại. Có rất nhiều tài liệu chuyên khảo, bài phân tích đã đề cập đến chủ đề này, đặc biệt trong công tác giáo dục đào tạo cán bộ.
Bài viết này chỉ muốn cung cấp thêm những góc nhìn về khái niệm, biểu hiện, vai trò và những bài học đúc rút của vấn đề tự học; của các tên tuổi điển hình cho việc hiếu học, tự học hỏi vươn lên mà tấm gương vĩ đại là Hồ Chủ tịch.
Cuộc đời của Người gắn liền với vận mệnh lịch sử của thời đại và dân tộc, trong đó mỗi bước đường của Bác là một hành trình vượt khó, tự học hỏi, tự triết, tự luận, tự tìm tòi, từ những bài học trong cuộc sống cho đến cả những tư tưởng vĩ đại để giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước.
Soi chiếu vào đó, tác giả cũng muốn bàn bạc sâu hơn về ý thức tự học và cách học hiện nay của giới trẻ, về những mặt trái của việc ngại học, “học vẹt”, “học gạo”, học đối phó, học theo thành tích hoặc tự học không đúng cách.
Hưởng ứng lời kêu gọi về “xã hội học tập”, “quốc gia học tập”, mỗi cá nhân mà ở đây tiêu biểu là thế hệ trẻ, những chủ nhân tương lai của đất nước cần có tinh thần, tư duy, phương pháp, công cụ học tập sao cho hiệu quả, học lý thuyết đi đôi với thực tiễn, thực hành đi đôi với trải nghiệm, phải vận dụng cả Nhẫn - Dũng - Trí vào trong học tập.
Mở đầu
Chúng ta đang sống trong một thế giới VUCA, có nghĩa là một thế giới nhiều biến động (Volatility), bất định (Uncertainty), phức tạp (Complexity) và mơ hồ (Ambiguity).
 |
Ngày nay, quá trình toàn cầu hóa cùng với sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế tri thức và khoa học kỹ thuật, vừa tạo ra cơ hội đồng thời cũng đặt ra những thách thức cho các quốc gia dân tộc trong quá trình vươn lên thoát khỏi đói nghèo, tụt hậu, chậm tiến, để tăng trưởng kinh tế, thúc đẩy tiến bộ xã hội và phát triển công nghệ.
Thực tế cho thấy, để làm được như trên, yêu cầu mỗi con người Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ phải ra sức nỗ lực học tập, rèn luyện, phấn đấu để thay đổi một cách tích cực và hoàn thiện mỗi ngày.
Chính vì vậy, không ngừng học tập và học hỏi là yếu tố quan trọng nhất đối với mỗi người trẻ trên con đường phát triển bản thân để trở thành người có ích cho đất nước.
Từ đó, nền giáo dục nước ta đã đề ra rất nhiều mô hình và phương pháp học tập hiệu quả, không ngừng đưa những kĩ thuật công nghệ tiên tiến, hiện đại nhất vào giáo dục nhằm giúp giới trẻ hiện nay tiếp thu tối đa kho tàng tri thức khổng lồ của nhân loại.
Nhưng theo tác giả, trong việc học tập, “tự học” là cách học tốt nhất giúp mỗi người trở nên tiến bộ hơn.
Như nhà vật lý vĩ đại người Đức Albert Einstein từng nói: “Học từ ngày hôm qua, sống ngày hôm nay, hi vọng cho ngày mai. Điều quan trọng nhất là không ngừng đặt câu hỏi”.
Và một tấm gương học tập suốt đời, phấn đấu hết mình cho tri thức và tiến bộ của dân tộc và nhân loại thông qua con đường tự học không ngừng nghỉ, đó chính là tấm gương tự học của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Tượng đài ấy, tinh thần ấy, ý chí ấy, mãi tỏa sáng và còn nguyên ý nghĩa giáo dục sâu sắc cho lớp trẻ hôm nay, cho sự nghiệp quốc kế dân sinh, cho công tác đào tạo cán bộ, bồi dưỡng nhân tài của đất nước.
 |
Chủ tịch Hồ Chí Minh. (Ảnh tư liệu) |
Tự học là gì?
Vậy khái niệm tự học là gì? Theo tác giả M.A. Rubakin: “Tự học là quá trình lĩnh hội tri thức, kinh nghiệm xã hội lịch sử trong thực tiễn hoạt động cá nhân bằng cách thiết lập các mối quan hệ cải tiến kinh nghiệm ban đầu, đối chiếu với các mô hình phản ánh hoàn cảnh thực tại, biến tri thức của loài người thành vốn tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng, kỹ xảo của bản thân chủ thể”.
Theo tác giả N.D. Levitov: “Tự học là hoạt động tích cực của cá nhân với các thành phần tâm lý của sự lĩnh hội, đó là thái độ tích cực của người học, trong tự học các quá trình tư duy, các quá trình ghi nhớ,… các quá trình tâm lý có liên quan mật thiết với nhau để hoạt động tự học đạt kết quả”.
Còn theo định nghĩa GS.VS Nguyễn Cảnh Toàn, “Tự học là tự động não, suy nghĩ, sử dụng năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích…), cơ bắp (khi sử dụng công cụ) cùng các phẩm chất của chính bản thân người học (tính trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, kiên trì, nhẫn nại, lòng say mê khoa học) và cả động cơ, tình cảm, cá nhân sinh quan, thế giới quan để chiếm lĩnh một lĩnh vực nào đó, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình”.
Hiểu đơn giản hơn thì tự học là sự tự làm việc thông qua chính bản thân mình khi tiếp nhận thông tin, kiến thức mà không thông qua sự giảng dạy, hướng dẫn chính thức của ai đó.
Đó cũng là quá trình tự đọc, tự chủ động tìm hiểu, tự nghiên cứu, tự tư duy, tự suy luận trên cơ sở lấy cá nhân mình làm trung tâm tiếp nhận.
Khi tự học, mỗi người có thể hoàn toàn tự do và làm chủ bản thân trong suốt quá trình học, có quyền chủ động về mặt thời gian, thời lượng học tập, chủ động điều tiết khối lượng kiến thức mình muốn dung nạp, tiếp thu.
Trên thực tế, đối với mỗi người dân Việt Nam, cuộc đời và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh là một hành trình đi tìm chân lý cao cả thông qua việc học tập mà chủ yếu là tự học để mở rộng nhận thức, nâng cao trình độ. Theo Người, “tự học” là “tự động học tập”.
Bác giải thích: “Tự động là không phải tựa vào ai, là tự mình biết biến báo xoay xở, tự mình biết thực hành công tác theo nhiều hình thức mới mẻ, phong phú”; còn “Tự động học tập có nghĩa là việc học tập do chính bản thân người học quyết định, người học tự giác, tự chủ không cần sự nhắc nhở, giao nhiệm vụ của người khác, tự mình nhận thấy nhu cầu của bản thân để rồi từ đó tiến hành việc tự học”.
Hình thức, biểu hiện của tự học
Bàn về biểu hiện, tự học cũng có nhiều hình thức: khi là tự đọc, tự nghiên cứu, khi là tự tìm hiểu, khám phá sau khi có sự gợi ý, chỉ bảo, khai mở ban đầu của người giảng dạy, người hướng dẫn, người đi trước, người giỏi hơn… Nhưng dù ở hình thái nào thì sự chủ động, tích cực tiếp nhận kiến thức của chủ thể học tập là yếu tố quyết định. Đó chính là tinh thần tự học.
Tinh thần tự học là biểu hiện của trí tuệ và giúp cho việc bồi đắp, nâng cao trí lực, tâm lực. Tinh thần tự học còn là biểu hiện của sự cầu thị, cầu tiến, sự dũng cảm, linh hoạt để thay đổi và vươn lên.
Có thể dễ dàng nhận thấy một trong những biểu hiện của việc tự học là việc tự đọc, tự tra cứu các tài liệu, sách vở, nguồn thông tin rồi ghi chép, lưu trữ, ghi nhớ, nghiền ngẫm, suy nghĩ…, từ đó biến thành kiến thức cần thiết, có ích cho mình.
Ngoài ra, việc chủ động tiếp nhận sự đào tạo, giảng dạy, hướng dẫn của giáo viên, giảng viên để sau đó, tự nâng cao, phát triển kiến thức rộng hơn, sâu hơn, đa chiều hơn để làm phong phú hiểu biết của bản thân cũng là một hình thức của tự học.
Tự học cũng có thể khởi phát từ việc đọc những cuốn sách, tài liệu, xem các tin tức thời sự, báo chí hằng ngày để tiếp thu những thông tin, tri thức mới, tăng thêm vốn sống và kinh nghiệm thực tế.
Tự học còn có thể xuất hiện khi chúng ta xem phim ảnh, âm nhạc, chương trình truyền hình, các tiết mục biểu diễn nghệ thuật, thậm chí là qua sự giao lưu, trao đổi trên các diễn đàn, cộng đồng mạng, qua những dòng trạng thái, những bình luận để cập nhật về các xu hướng mới nhất, hiện đại nhất, tiên tiến nhất của thời đại.
Không chỉ vậy, mỗi người có thể tự học thông qua việc quan sát xung quanh và môi trường sống, thông qua sự giao tiếp giữa người với người mỗi ngày.
Bởi khi nói chuyện, thảo luận hay thậm chí là phản biện với ai đó về một vấn đề, khi đấy chúng ta cũng đang tự trau dồi kiến thức cho bản thân mình, đồng thời tiếp nhận kiến thức, kinh nghiệm của người khác.
Vai trò, ý nghĩa của tinh thần tự học và ý thức học tập
Chính trị gia, nhà khoa học, nhà hoạt động xã hội và chuyên gia ngoại giao nổi tiếng của Hoa Kỳ Benjamin Franklin đã từng nói: “Học vấn do người siêng năng đạt được, tài sản do người tinh tế sở hữu, quyền lợi do người dũng cảm nắm giữ, thiên đường do người lương thiện xây dựng”. Vậy đấy, có thể thấy rằng tinh thần tự học có vai trò, ý nghĩa vô cùng quan trọng và là yếu tố không thể thiếu trong cuộc sống của mỗi người.
 |
Chuyên gia ngoại giao nổi tiếng của Hoa Kỳ Benjamin Franklin |
Trước hết, tự học giúp con người có được ý thức rèn luyện tốt nhất và nâng cao hiệu quả trong quá trình học. Khi tiếp cận, tra cứu, tìm tòi kiến thức, thông tin qua sách báo, truyền hình, mạng internet, qua những người kinh nghiệm hơn, người đi trước… sẽ giúp mỗi người hiểu sâu và nắm được bản chất vấn đề.
Do đó, tự học sẽ rèn luyện cho con người ta sự năng nổ, chủ động, năng lực không ngừng học hỏi, tư duy sáng tạo và khả năng độc lập không phụ thuộc, ỷ lại vào người khác.
Đồng thời, tự học không chỉ giúp các bạn trẻ ngày nay có thể ghi nhớ lâu hơn các bài giảng trên lớp và trau dồi một lượng lớn kiến thức lớn với thời gian tối ưu, mà còn đóng vai trò to lớn đối với những người trưởng thành trong việc tiếp thu và ghi nhớ các kiến thức công việc, cuộc sống, từ đó tăng thêm tri thức và kinh nghiệm cho bản thân.
Từ lý thuyết trong sách vở, bài học, quá trình tự học giúp mỗi cá nhân đi đến nhanh hơn với thực tiễn qua việc luyện tập, thực hành để từ kiến thức chung biến thành kiến thức của bản thân; từ hành vi, thói quen được rèn luyện theo thời gian biến thành kỹ năng, sở trường, ưu thế.
Bên cạnh đó, tinh thần tự học sẽ giúp mỗi người tự hoàn thiện, không ngừng học hỏi, tiếp thu nhằm nâng cao nhận thức để tích cực thay đổi, bắt kịp với những xu hướng mới của cuộc sống và thế giới xung quanh, tránh bẫy tụt hậu và kém cỏi so với sự phát triển của xã hội - cộng đồng.
Không chỉ vậy, tự học sẽ tôi luyện cho mỗi cá nhân lòng quyết tâm, sự kiên trì, nhẫn nại, bền bỉ bởi chỉ khi quyết tâm, vượt qua những thu hút, lôi kéo, cám dỗ của cuộc sống thì mỗi người mới có thể hình thành nên được thói quen tự học và không ngừng học hỏi.
Đặc biệt hơn là khi sự quyết tâm, kiên trì, nhẫn nại và bền bỉ đó được đền đáp lại bằng những vinh quang và thành quả xứng đáng thì đó chính là niềm vui, niềm hạnh phúc và sự tưởng thưởng vô giá trong cuộc đời.
Thứ hai, tự học chính là thể hiện vai trò cá nhân của mỗi người. Bác Hồ đã nói “còn sống còn phải học” để tiến bộ, nâng cao hiểu biết nhằm hoàn thành sứ mệnh, nhiệm vụ cách mạng đặt ra.
“Nếu không chịu khó học thì không tiến bộ được. Không tiến bộ là thoái bộ. Xã hội càng đi tới, công việc càng nhiều, máy móc càng tinh xảo. Mình mà không chịu khó học thì lạc hậu, mà lạc hậu thì bị đào thải, tự mình đào thải mình. Trong học tập, cần kết hợp cả học tập ở trường, ở lớp và tự học”.
Thứ ba, tự học không chỉ giúp mỗi cá nhân hoàn thiện và phát triển bản thân mà nó còn giúp họ trở thành những người có ích cho quốc gia, dân tộc. Từ ngàn đời xưa, hiếu học luôn là một truyền thống tốt đẹp của con Lạc cháu Hồng.
Dọc theo chiều dài lịch sử, truyền thống ấy vẫn luôn được tôn vinh và phát huy bởi sự hiếu học chính là động lực để dân tộc Việt Nam vươn lên, vượt khó và phát triển.
Đất nước ta chỉ hưng thịnh, trường tồn khi mà thế hệ trẻ ngày nay, những mầm non tương lai không ngừng học tập, học hỏi, cống hiến hết mình cho sự phát triển ấy.
Vị thế của Việt Nam có được hôm nay là nhờ công lao to lớn của cha ông ta, các bậc tiền bối, các vị anh hùng từ thuở dựng nước và giữ nước, và trọng trách tiếp nối đặt lên vai các thế hệ tương lai.
Vì vậy, những người trẻ tuổi ngày nay, những người đang nắm trong tay vận mệnh của cả quốc gia, dân tộc, phải tự ý thức được sứ mệnh và trách nhiệm to lớn của mình, phải không ngừng học hỏi, phấn đấu để trở thành người có ích cho xã hội.
Những tấm gương tự học
Lịch sử thế giới đã chứng kiến biết bao tấm gương tự học mang lại những thành quả hết sức to lớn và vĩ đại đối với không chỉ nhân loại và còn với cả tiến trình phát triển của thiên nhiên, vũ trụ này.
Tiêu biểu đó chính là nhà hóa học và vật lý học người Anh Michael Faraday, người đã đóng góp to lớn cho lĩnh vực điện từ học và điện hóa học, người được mệnh danh là thiên tài tự học.
Hay William Herschel, người nhạc công với niềm say mê cho thiên văn học đã phát hiện ra hành tinh và vệ tinh mới trong hệ mặt trời là Thiên Vương Tinh, Titania và Oberon, đồng thời phát hiện Sao Thổ có hệ thống vệ tinh là bức xạ hồng ngoại.
Các danh nhân nổi tiếng với tinh thần tự học, học hỏi liên tục và để lại những di sản lớn cho nhân loại còn có thể kể đến như Gregor Mendel - cha đẻ của di truyền học hiện đại, Abraham Lincoln - Tổng thống thứ 16 của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ, Frederick Douglass - nhà cải cách xã hội, đại văn hào người Mỹ gốc Phi và cả hai anh em nhà Wright - những người khai phá và thử nghiệm thành công phát minh máy bay bay được...
Trong kinh doanh và công nghệ, việc học hỏi nghiêm túc và không ngừng sáng tạo đã làm nên tên tuổi của Henry Ford - nhà sáng lập công ty Ford Motor, người không chỉ nổi tiếng trong ngành công nghiệp sản xuất của Âu Mỹ mà còn là nhân vật có sức ảnh hưởng tới nền kinh tế - xã hội trong thế kỷ trước, hay Steven Paul Jobs - tên tuổi lớn gắn liền với thương hiệu Apple, một trong những người mang đến các phát minh đột phá cho công nghệ điện thoại, vi tính.
Ở đất nước quê hương mình, những trang vàng của lịch sử dân tộc cũng khắc tên nhiều tấm gương hiếu học, tự học, mang công danh làm rạng rỡ nước nhà như Nguyễn Khuyến (một vị quan thanh liêm nhà Nguyễn, chính trực, nổi tiếng về tài học và được mệnh danh là Tam nguyên Yên Đổ); Nguyễn Quan Quang (danh thần nhà Trần, đỗ Tam nguyên và đi sứ đối đáp sắc sảo với triều đình Mông Cổ); Nguyễn Hiền (vị trạng nguyên đời Trần trẻ nhất trong lịch sử Việt Nam khi mới 13 tuổi); Mạc Đĩnh Chi (vị quan đại thần và nhà ngoại giao nổi tiếng của nhà Trần); Lương Thế Vinh (chính trị gia, nhà toán học, nhà nghiên cứu Phật pháp dưới triều Lê sơ); Nguyễn Thị Duệ (nữ tiến sĩ đầu tiên và duy nhất trong lịch sử Việt Nam).
Đại tướng Võ Nguyên Giáp cũng là một tấm gương tự học mẫu mực. Xuất thân là một giáo viên dạy lịch sử, ông vốn không được đào tạo bài bản về quân sự nhưng lại trở thành vị tướng quân đội lẫy lừng của Việt Nam nhờ sự tự học hỏi, tự nghiên cứu, tự lĩnh hội và tích lũy về khoa học quân sự, nghệ thuật chiến đấu và bí quyết cầm quân.
Nhưng đặc biệt hơn cả, tiêu biểu hơn cả với tư tưởng lớn lao vĩ đại hơn cả, đó chính là Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu - người anh hùng kiệt xuất của dân tộc và danh nhân văn hóa thế giới.
(Còn nữa)
