Khoảng ba thập kỷ trước, hai đại học quốc gia và ba đại học vùng được thành lập, mở ra bước ngoặt trong chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và nguồn nhân lực chất lượng cao. Trải qua hơn 30 năm, mô hình này đã chứng minh tính đúng đắn khi trở thành lực lượng nòng cốt trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao tri thức, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của các vùng và cả nước.
Khẳng định vị thế đại học vùng trong chiến lược phát triển quốc gia
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Hiệp - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Giáo dục và Chuyển giao tri thức (Trường Đại học Thành Đô) cho biết, qua các bảng xếp hạng quốc tế, có thể thấy phần lớn các cơ sở giáo dục đại học của Việt Nam lọt vào nhóm đầu đều là các đại học, số lượng trường đại học đơn lẻ chiếm rất ít.
“Điều đó cho thấy tính đúng đắn và hiệu quả của mô hình đại học, bao gồm đại học quốc gia, đại học vùng và đại học đa lĩnh vực (thành lập theo Luật 34/2018/QH14)”, Tiến sĩ Phạm Hiệp nhấn mạnh.
Tinh thần phát triển mô hình này tiếp tục được cụ thể hóa trong Quyết định 452/QĐ-TTg ngày 27/2/2025 của Thủ tướng Chính phủ, phê duyệt Quy hoạch mạng lưới cơ sở giáo dục đại học và sư phạm thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050.
Quy hoạch nêu rõ định hướng tập trung đầu tư, nâng cấp và phát triển các đại học quốc gia, đại học vùng đạt chất lượng, uy tín ngang tầm khu vực và thế giới; đủ năng lực đảm nhận nhiệm vụ chiến lược quốc gia và phát triển vùng; đồng thời giữ vai trò hạt nhân của mạng lưới giáo dục đại học toàn quốc.
Không chỉ củng cố hệ thống hiện có, Quy hoạch còn đặt mục tiêu phát triển thêm các đại học vùng tại Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ, Tây Nguyên và Đồng bằng sông Cửu Long, nhằm tạo động lực lan tỏa tri thức, khoa học và công nghệ trên khắp các vùng miền.
Với định hướng này, cùng các đại học quốc gia và cơ sở giáo dục trọng điểm, các đại học vùng tiếp tục được xác định là lực lượng nòng cốt trong đào tạo nhân lực chất lượng cao, hướng tới trở thành trung tâm đào tạo và nghiên cứu đẳng cấp quốc tế. Đây là minh chứng rõ ràng cho tính đúng đắn và tầm nhìn chiến lược của mô hình đại học vùng trong tiến trình phát triển giáo dục đại học Việt Nam.
Tái cấu trúc để đại học vùng trở thành động lực phát triển vùng
Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Hồng Quang - nguyên Chủ tịch Hội đồng Đại học Thái Nguyên cũng cho rằng thành tựu đạt được trong 30 năm qua đã chứng minh tính đúng đắn của mô hình quản trị đại học vùng. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, tuân thủ pháp luật và các quy định của Nhà nước, các đại học vùng đã thực hiện tốt nhiệm vụ chiến lược quốc gia và phát triển vùng.
Tuy nhiên, từ thực tiễn vận hành cũng cho thấy mô hình này đang đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức. Theo Giáo sư Phạm Hồng Quang, nhận thức của một số trường đại học thành viên về sứ mạng và tầm nhìn chung của đại học vùng chưa thống nhất, thiết chế đại học vùng còn chưa hoàn thiện. Một số trường hoạt động tương đối độc lập, tách rời khỏi hoạt động chung, làm giảm hiệu quả sử dụng nguồn lực và khiến đại học vùng trở nên giống “liên hiệp các trường đại học” hơn là một thực thể thống nhất.
Cùng với đó, việc sử dụng cơ sở vật chất và nguồn lực chung chưa hiệu quả; cơ chế huy động nguồn lực xã hội và doanh nghiệp đầu tư còn hạn chế; Mô hình đại học vùng đang được tổ chức theo mô hình hai cấp, trong đó gồm các đơn vị thành viên (các trường đại học, cao đẳng thành viên), đơn vị thuộc, trực thuộc và các đơn vị cấu thành có tính chất, chức năng, nhiệm vụ đa dạng, có sự chồng chéo, trùng lặp dẫn đến bộ máy tổ chức cồng kềnh, gia tăng biên chế lao động gián tiếp.
Để mô hình đại học vùng phát huy hiệu quả trong giai đoạn mới, Giáo sư Phạm Hồng Quang đề xuất cần tái cấu trúc bộ máy tổ chức theo hướng tinh gọn, hiệu quả và nâng cao năng lực quản trị nội bộ.
Song song đó, cần hoàn thiện hệ thống quản trị đại học vùng, xây dựng cơ chế huy động đa dạng nguồn lực tài chính, khuyến khích khu vực tư nhân, doanh nghiệp và các tổ chức quốc tế đầu tư vào giáo dục đại học, giảm áp lực cho ngân sách Nhà nước và đảm bảo tính pháp lý trong đầu tư.
Đặc biệt, Giáo sư Phạm Hồng Quang nhấn mạnh các đại học vùng phải tăng cường vai trò phục vụ cộng đồng, cung cấp dịch vụ tri thức, thúc đẩy đổi mới quản trị và gắn kết chặt chẽ hơn với doanh nghiệp.
Cùng với đó, thầy Quang đề nghị Nhà nước cần giao nhiệm vụ và đặt hàng cụ thể cho các đại học vùng trong đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ, đồng thời có cơ chế giám sát tài chính minh bạch, hiệu quả. Khi được trao quyền và cơ chế phù hợp, đại học vùng có thể chủ trì triển khai các chương trình nghiên cứu trọng điểm, giải quyết những vấn đề cấp bách của địa phương như nâng cao chất lượng nhân lực, phát triển du lịch gắn với văn hóa, ứng phó biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường.
Nguyên Chủ tịch Hội đồng Đại học Thái Nguyên nhận định, chỉ khi gắn kết chặt chẽ với các địa phương và thực sự trở thành trung tâm tri thức phục vụ cộng đồng, đại học vùng mới có thể khẳng định vai trò hạt nhân trong mạng lưới giáo dục đại học Việt Nam, góp phần thực hiện hiệu quả chiến lược phát triển vùng và quốc gia trong giai đoạn mới.
Đồng quan điểm, Tiến sĩ Lê Viết Khuyến - Phó Chủ tịch Hiệp hội Các trường đại học, cao đẳng Việt Nam cũng cho rằng, để các đại học vùng thực sự trở thành động lực phát triển vùng và góp phần vào mạng lưới đại học quốc gia, điều kiện tiên quyết là đổi mới mô hình quản trị và trao quyền tự chủ thực chất cho các đại học.
Theo Tiến sĩ Lê Viết Khuyến, đại học vùng là mô hình được thiết kế gắn với sự phát triển kinh tế - xã hội của từng khu vực, mang vai trò và chức năng khác biệt so với đại học quốc gia hay các trường đại học địa phương. Đại học vùng đảm nhận sứ mệnh thúc đẩy phát triển vùng, góp phần tạo sự cân bằng và lan tỏa tri thức trong hệ thống giáo dục đại học quốc gia. Vì vậy, sự tồn tại của mô hình này là tất yếu.
Tuy nhiên, từ thực tiễn hơn 30 năm hình thành và vận hành mô hình đại học vùng, Tiến sĩ Lê Viết Khuyến nhận định, mô hình đại học vùng hiện nay cần một “cuộc đại cải tổ” để phát huy đúng tiềm năng.
Thực tế, nhiều đại học vùng đang tồn tại như “liên hiệp các trường đại học” hơn là một đại học thống nhất, dẫn đến tình trạng phân mảnh về quản trị, lợi ích cục bộ và thiếu bản sắc chung. Tiến sĩ Lê Viết Khuyến chỉ rõ những rào cản lớn nhất là tư duy “trường tôi” thay vì “đại học chúng ta”, sự chi phối của lợi ích quyền lực, tài chính, học hàm, danh xưng, cũng như áp lực hành chính từ cơ quan chủ quản. Ngoài ra, cấu trúc pháp lý và cơ chế quản trị hiện hành chưa đủ linh hoạt để tích hợp thực chất.
“Đại học phải là một thực thể thống nhất, có tư cách pháp nhân và quản trị tập trung. Chuyển sang mô hình đại học đa lĩnh vực thống nhất không chỉ là một lựa chọn quản trị, mà là yêu cầu tất yếu nếu Việt Nam muốn xây dựng được các đại học nghiên cứu đẳng cấp khu vực và quốc tế”, Tiến sĩ Lê Viết Khuyến nhấn mạnh và cho rằng, để làm được điều đó, ngoài ý chí chính trị và hỗ trợ thể chế từ Nhà nước, các đại học cần có bản lĩnh tự thay đổi, dám từ bỏ tâm lý cục bộ và thói chạy theo hư danh, hướng tới giá trị học thuật thực chất.
Trên cơ sở đó, Phó Chủ tịch Hiệp hội Các trường đại học, cao đẳng Việt Nam đề xuất lựa chọn một số đại học công lập mạnh để thí điểm mô hình hợp nhất, có đánh giá định kỳ và rút kinh nghiệm. Nhà nước cũng nên ban hành chính sách khuyến khích tái cấu trúc, hỗ trợ ngân sách đầu tư cho chuyển đổi, ưu tiên phân bổ dự án và giao các nhiệm vụ chiến lược quốc gia.
Với hành trình phát triển suốt hơn 30 năm qua, các đại học vùng đã khẳng định vị thế là cấu phần tất yếu trong hệ thống giáo dục đại học Việt Nam. Trong bối cảnh giáo dục đang đứng trước cơ hội bứt phá mạnh mẽ, việc tái cấu trúc mô hình này theo hướng tinh gọn, hiệu quả và gắn kết vùng sẽ giúp phát huy đúng vai trò chiến lược trong phát triển giáo dục và kinh tế - xã hội.
