Hiện nay, vấn đề đảm bảo liêm chính, trung thực trong nghiên cứu khoa học ở khối phổ thông có nhiều chuyển biến tích cực nhưng cũng còn tồn tại không ít hạn chế.
Mới đây, vụ việc nhóm tác giả người Việt bị gỡ bài báo khoa học đang thu hút sự chú ý từ dư luận bởi công trình này có sự tham gia của một phó giáo sư ngành vật lý, giám đốc công ty du học và một số học sinh trung học phổ thông.
Cụ thể, bài báo bị gỡ có tên: "Ứng dụng học sâu vào mạng cảm biến không dây để giám sát cảm xúc của học sinh trung học phổ thông", đăng trực tuyến vào ngày 3/8/2023 và bị gỡ trong một chiến dịch điều tra do Nhà xuất bản Sage thực hiện từ đầu năm 2024 tới nay. Trong thông báo đăng ngày 19/4, chuyên san này cho biết bài báo bị gỡ xuất hiện một hay nhiều dấu hiệu làm dấy lên nghi ngờ về "tính xác thực của nghiên cứu" và "quy trình bình duyệt".
Các dấu hiệu được liệt kê gồm: "Thao túng trích dẫn, bao gồm các trích dẫn không liên quan đến nội dung bài báo; có những đoạn rối rắm, thừa thãi và các cụm từ bị xuyên tạc (tortured phrases); khả năng có sự tham gia trái phép của bên thứ ba trong quá trình nộp bài; bằng chứng cho thấy có sự thông đồng giữa tác giả và người phản biện nhưng không bị phát hiện trước khi bài được xuất bản; trích dẫn những bài báo đã bị gỡ bỏ do có dấu hiệu can thiệp của bên thứ ba và quy trình bình duyệt bị thao túng". [1]
Từ sự việc trên, việc các trường học nâng cao giáo dục đạo đức nghiên cứu cho học sinh, giáo viên và xây dựng môi trường học thuật trung thực là yêu cầu cấp thiết.
Sản phẩm có dấu hiệu trùng lặp hoặc không bảo đảm tính độc lập đều bị loại ngay từ đầu
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Thạc sĩ Đỗ Thành Thiện - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Vĩnh Thạnh (huyện Vĩnh Thạnh, thành phố Cần Thơ) nhận định, trong bối cảnh các hoạt động nghiên cứu khoa học trong trường phổ thông ngày càng được chú trọng và mở rộng, việc đảm bảo tính trung thực, liêm chính trong nghiên cứu đang trở thành một yêu cầu cần thiết, không chỉ để bảo vệ giá trị thật của sản phẩm nghiên cứu mà còn để hình thành nhân cách, đạo đức học thuật cho thế hệ trẻ.
Theo thầy Thiện, trước hết, cần thẳng thắn nhìn nhận ở một số nơi, tinh thần trung thực trong nghiên cứu khoa học học sinh chưa được quán triệt đầy đủ. Có sản phẩm được xây dựng một cách hình thức, thiếu chiều sâu, thậm chí có dấu hiệu sao chép, lặp lại từ các năm trước hoặc lấy ý tưởng trên mạng mà không ghi rõ nguồn. Nguyên nhân không hoàn toàn đến từ học sinh, mà một phần cũng xuất phát từ áp lực thành tích từ phụ huynh, giáo viên và nhà trường.
“Tuy nhiên, cũng cần ghi nhận nhiều trường, nhiều giáo viên và học sinh vẫn đang nỗ lực hết mình để giữ gìn sự liêm chính học thuật. Tại nhà trường, hằng năm đều tổ chức cuộc thi nghiên cứu khoa học kỹ thuật kết hợp với các hoạt động STEM. Đây là sân chơi khuyến khích học sinh vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn. Quá trình lựa chọn sản phẩm tham gia cấp trên luôn được thực hiện qua các bước rõ ràng, minh bạch, có sự tham gia đánh giá của hội đồng chuyên môn trong trường. Sản phẩm nào có dấu hiệu trùng lặp hay không bảo đảm tính độc lập đều bị loại ngay từ đầu. Thực tế cho thấy, khi được định hướng đúng và không đặt nặng chuyện giải thưởng, học sinh sẽ chủ động và sáng tạo hơn rất nhiều trong cách triển khai đề tài.
Ở cấp cơ sở, chúng tôi cũng đang cố gắng duy trì cách tiếp cận linh hoạt, lấy việc giáo dục làm trọng tâm chứ không đặt áp lực chỉ tiêu số lượng. Số sản phẩm nghiên cứu khoa học mỗi năm không nhiều, nhưng đổi lại là chất lượng, là sự tham gia tự nguyện, chủ động của học sinh. Điều này giúp nhà trường dễ kiểm soát, hỗ trợ kịp thời và phát hiện sớm nếu có dấu hiệu vi phạm nguyên tắc trung thực trong học thuật”, thầy Thiện thông tin.
Cùng bàn vấn đề này, thầy Hoàng Văn Vinh - Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở xã Hồ Sơn (huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn) bày tỏ, trong quá trình triển khai hoạt động nghiên cứu khoa học tại nhà trường, việc đảm bảo tính trung thực và nguyên bản của sản phẩm không chỉ là yêu cầu chuyên môn mà còn là biểu hiện của đạo đức nghề nghiệp đối với mỗi học sinh, giáo viên.
Theo thầy Vinh, nhà trường đã có những hướng dẫn cụ thể, rõ ràng bằng văn bản để định hướng cho giáo viên và học sinh trong việc triển khai nghiên cứu khoa học. Các văn bản này không chỉ đề cập đến yêu cầu kỹ thuật hay cách thức thực hiện mà quan trọng hơn là thể hiện rõ tinh thần liêm chính học thuật, khuyến khích tính sáng tạo và sự trung thực trong từng ý tưởng, từng câu chữ của sản phẩm nghiên cứu. Đồng thời, nhà trường cũng thường xuyên rà soát những sản phẩm nghiên cứu đã thực hiện trước đây, nhằm đảm bảo không có sự trùng lặp hoặc “tái bản” sản phẩm từ năm này qua năm khác một cách hình thức.
“Trong kỷ nguyên số, việc tra cứu và đối chiếu các sản phẩm khoa học trên Internet trở nên dễ dàng và tiện lợi hơn trước đây. Những dấu hiệu như tên đề tài gần giống nhau, kết cấu trình bày tương tự hoặc nội dung có phần trùng lặp là cơ sở để các thầy cô hướng dẫn và hội đồng đánh giá cân nhắc, kiểm chứng và yêu cầu chỉnh sửa hoặc loại bỏ sản phẩm nếu cần thiết.
Thêm vào đó, công nghệ trí tuệ nhân tạo hiện nay như ChatGPT hay các công cụ phân tích nội dung số có thể hỗ trợ đắc lực cho việc kiểm tra độ tương đồng, đối chiếu nội dung và phát hiện dấu hiệu gian lận học thuật. Những công cụ này không thay thế hoàn toàn con người, nhưng là một kênh tham khảo hữu ích để người hướng dẫn, nhà trường và cả chính học sinh có thể tự kiểm tra, rà soát sản phẩm trước khi gửi dự thi hoặc báo cáo nghiên cứu. Đây là một bước chủ động giúp tăng tính minh bạch, giảm thiểu sai sót và góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu”, thầy Vinh nêu quan điểm.
Tuy nhiên, thầy Vinh cho biết, bên cạnh các biện pháp kỹ thuật, điều quan trọng vẫn nằm ở việc giáo dục về mặt tư tưởng, đạo đức nghiên cứu cho cả giáo viên và học sinh. Việc tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề, thảo luận nhóm hoặc hội thảo chuyên môn về liêm chính học thuật là rất cần thiết. Trong các buổi này, các trường nên nhấn mạnh mục tiêu cuối cùng của nghiên cứu khoa học không phải là để chạy theo thành tích hay giải thưởng, mà là để phát triển tư duy, rèn luyện kỹ năng và khám phá các ý tưởng mới có giá trị thực tiễn. Khi học sinh hiểu rõ điều đó, các em sẽ chủ động tránh việc sao chép, đạo văn hay làm giả số liệu để “làm đẹp” sản phẩm.
Hiện nay, thực tế cho thấy không ít nơi vẫn còn đặt nặng vấn đề thành tích, khiến cho một bộ phận giáo viên và học sinh vì áp lực mà tìm cách hợp thức hóa các sản phẩm thiếu chất lượng. Điều này về lâu dài sẽ làm suy giảm chất lượng giáo dục và làm tổn hại uy tín của chính nhà trường.
Bày tỏ quan điểm về thực trạng này, thầy Vinh cho biết: “Để tránh được tình trạng trên, ngay từ khi bắt đầu triển khai hoạt động nghiên cứu, các giáo viên hướng dẫn cần quán triệt kỹ các thể lệ, điều lệ và nhấn mạnh vai trò của sự trung thực, độc lập trong tư duy và cách làm việc. Chỉ khi nào học sinh được định hướng đúng đắn, được khích lệ sáng tạo, tôn trọng cái mới và biết tự hào về công trình do chính mình tạo ra thì mới có thể xây dựng được một nền văn hóa nghiên cứu bền vững, lành mạnh.
Ngoài ra, yếu tố độc đáo, đột phá và mới mẻ của sản phẩm nghiên cứu chính là tiêu chí để đánh giá sự thành công thực sự của một đề tài. Những sản phẩm sao chép, vay mượn ý tưởng mà không có cải tiến, không mang lại giá trị mới sẽ khó có thể góp phần thúc đẩy khoa học phát triển. Do đó, liêm chính và trung thực trong nghiên cứu không chỉ là trách nhiệm cá nhân mà còn là cam kết của nhà trường đối với chất lượng giáo dục và sự phát triển chung của xã hội”.
Xác định rõ mục tiêu là nghiên cứu khoa học không phải là “thi để có giải”
Theo cô Nguyễn Thúy Phương - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Văn Lang (quận Đống Đa, Hà Nội), trong những năm trở lại đây, nghiên cứu khoa học học đường ngày càng được quan tâm và khuyến khích phát triển, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới giáo dục, hướng đến việc hình thành năng lực tự học, tư duy phản biện và sáng tạo cho học sinh.
“Là người làm công tác quản lý tại trường ngoài công lập, tôi cho rằng, trung thực là yêu cầu tiên quyết trong nghiên cứu khoa học và đó cũng là điều mà chúng tôi đã và đang quán triệt đến từng giáo viên, học sinh từ rất sớm. Nếu thiếu trung thực, sản phẩm khoa học sẽ chỉ là một bản sao rỗng tuếch, không còn giá trị về mặt học thuật lẫn đạo đức.
Trong môi trường giáo dục ngoài công lập, nhà trường không chịu áp lực về thành tích, không cần chạy đua số lượng đề tài hay tìm kiếm giải thưởng để xét thi đua. Chính vì vậy, hoạt động nghiên cứu khoa học tại trường diễn ra trong một không gian tương đối tự do, trung thực và hướng đến giá trị thực chất. Ngay từ đầu, nhà trường đã tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề, tọa đàm với giáo viên, học sinh và phụ huynh để thống nhất mục tiêu của nghiên cứu khoa học không phải là để ‘thi cho có giải’, mà là để rèn luyện tư duy, tinh thần học tập suốt đời, khả năng giải quyết vấn đề và đạo đức nghề nghiệp trong tương lai.
Bên cạnh đó, nhà trường xác định rõ, đề tài khoa học dù lớn hay nhỏ, dù được công nhận rộng rãi hay chỉ mang tính cá nhân cũng đều phải bắt đầu từ sự trung thực: trung thực trong lựa chọn vấn đề, trong quá trình khảo sát, phân tích dữ liệu và trung thực trong cách trình bày kết quả. Một đề tài chỉ có giá trị khi nó phản ánh đúng công sức, năng lực và tư duy của chính học sinh thực hiện. Dù kết quả có thể chưa xuất sắc, còn nhiều hạn chế, nhưng nếu trung thực, thì đó vẫn là một sản phẩm có giá trị giáo dục cao”, cô Phương nêu quan điểm.
Theo cô Phương, đa số các thầy cô hiện nay đều làm việc bằng cái tâm và trách nhiệm nghề nghiệp rất rõ ràng. Những vụ việc sai phạm chỉ là “con sâu làm rầu nồi canh”, không nên vì thế mà phủ nhận toàn bộ nỗ lực và sự nghiêm túc của nhiều giáo viên, học sinh khác trên cả nước. Tuy nhiên, cũng không vì thế mà các trường chủ quan hay xem nhẹ, thay vào đó, các trường cần củng cố lại hệ thống hướng dẫn, kiểm tra và giáo dục đạo đức học thuật cho học sinh ngay từ những bước đầu làm quen với nghiên cứu.
“Theo tôi, để khơi dậy khả năng sáng tạo, tìm tòi của học sinh, mỗi giáo viên sẽ có cách riêng tùy theo đặc điểm lứa tuổi, tâm lý học sinh và văn hóa nhà trường. Điều quan trọng nhất là chính giáo viên phải thật sự yêu thích việc nghiên cứu, phải tự mình là người không ngừng học hỏi, tìm tòi. Khi thầy cô có tình yêu với khoa học, có thái độ cầu thị và chính trực, học sinh sẽ cảm nhận được điều đó, và từ đó, cảm hứng sẽ được lan tỏa.
Nhà trường không tổ chức nghiên cứu khoa học bắt buộc hay giao chỉ tiêu đề tài cho từng lớp, từng giáo viên mà phải xuất phát từ sự tự nguyện và niềm yêu thích. Những học sinh có đam mê sẽ được nhà trường tạo điều kiện tối đa về thời gian, không gian, tài liệu và cả sự đồng hành chuyên môn từ giáo viên hướng dẫn.
Hiện nay, khi thông tin ngày càng dễ tiếp cận, kiến thức có thể được tìm thấy chỉ sau vài cú nhấp chuột thì đạo đức học thuật mới chính là ranh giới giữ lại giá trị đích thực của tri thức. Bởi lẽ, tri thức không chỉ là sản phẩm cuối cùng, mà còn là hành trình đi đến cái đúng, cái mới đòi hỏi rất nhiều nỗ lực, kiên trì và sự trung thực”, cô Phương bày tỏ.
Để nâng cao hiệu quả hoạt động nghiên cứu khoa học trong trường phổ thông, Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Vĩnh Thạnh (huyện Vĩnh Thạnh, thành phố Cần Thơ) đề xuất một số giải pháp.
Thứ nhất, các trường cần định hướng rõ ràng về mục tiêu. Trong đó, nghiên cứu khoa học ở phổ thông không nên chỉ là cuộc đua thành tích, mà phải là cơ hội để học sinh hình thành năng lực giải quyết vấn đề, tư duy phản biện, kỹ năng làm việc nhóm và tinh thần trách nhiệm với sản phẩm trí tuệ của chính mình.
Thứ hai, giáo viên hướng dẫn đóng vai trò then chốt. Nhà trường nên tập huấn cho giáo viên không chỉ về kỹ năng chuyên môn mà cả về đạo đức học thuật, cách thức hướng dẫn mà không can thiệp quá sâu. Việc giáo viên “làm thay” học sinh vô tình tạo ra sản phẩm ảo, ảnh hưởng tiêu cực đến nhận thức của các em về sự trung thực.
Thứ ba, công tác kiểm tra, đánh giá cần khắt khe hơn. Các cấp tổ chức cần có quy trình thẩm định chặt chẽ, có cơ chế rà soát, phát hiện đạo văn, sao chép. Đồng thời, cũng nên đa dạng hóa tiêu chí đánh giá, không chỉ chú trọng kết quả hay hình thức mà quan tâm đến quá trình học sinh thực hiện, cách giải quyết vấn đề và khả năng trình bày ý tưởng. Bên cạnh đó, các trường cần có sự khích lệ đối với các sản phẩm tuy đơn giản nhưng thực chất, xuất phát từ nhu cầu thực tế và nỗ lực của học sinh.
“Nhìn chung, việc quán triệt tinh thần trung thực trong nghiên cứu khoa học và khơi dậy đam mê học tập cho học sinh là mục tiêu mà ngành giáo dục cần theo đuổi một cách kiên trì và bài bản. Để đạt được mục tiêu đó cần có sự phối hợp đồng bộ từ nhà trường, giáo viên, phụ huynh và cơ quan quản lý. Khi môi trường học đường thực sự coi trọng giá trị thực, tôn vinh nỗ lực chân chính, chắc chắn học sinh sẽ được truyền cảm hứng để học tập, sáng tạo và phát triển một cách bền vững, đúng với tinh thần học tập suốt đời”, thầy Thiện bày tỏ.
Tài liệu tham khảo:Tài liệu tham khảo:
[1] https://thanhnien.vn/nghi-ngo-tinh-xac-thuc-chuyen-san-quoc-te-go-bai-bao-co-hoc-sinh-dung-ten-185250520120934099.htm
