Làng gốm Bát Tràng, thuộc xã Bát Tràng, Hà Nội, là một trong những làng nghề gốm lâu đời và nổi tiếng Việt Nam, hình thành từ thế kỷ XIV-XV. Với bề dày lịch sử gắn với bao thăng trầm của đất nước, làng gốm Bát Tràng không chỉ là niềm tự hào của người dân Hà Nội mà còn là biểu tượng của văn hóa Việt Nam.
Năm 2019, nghề gốm Bát Tràng được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Tháng 2/2025 làng nghề gốm sứ Bát Tràng được công nhận là thành viên Mạng lưới các thành phố Thủ công sáng tạo thế giới. Đây là một trong hai làng nghề đầu tiên của Việt Nam tham gia vào mạng lưới này, góp phần quảng bá tinh hoa nghề và xúc tiến thương mại cho Hà Nội trong thời gian tới.
Nghề làm gốm phát triển mạnh mẽ trong dòng chảy hiện đại
Tới làng gốm Bát Tràng, du khách có thể dừng chân ở bất kỳ đâu, từ những phòng trưng bày rực rỡ ánh đèn đến những con ngõ nhỏ ngoằn ngoèo, để lựa chọn các tác phẩm gốm đủ màu sắc, hình dáng và kích cỡ.
Tại làng nghề truyền thống, phóng viên cảm nhận không khí lao động nhộn nhịp và niềm đam mê sáng tạo trong từng cửa hàng, cơ sở sản xuất gốm.
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Nghệ nhân ưu tú Trần Đức Tân - Giám đốc Hợp tác xã Sản xuất kinh doanh gốm sứ Tân Thịnh (xã Bát Tràng), người đã gắn bó với nghề làm gốm hơn 40 năm chia sẻ, mỗi món đồ gốm không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn là sự kết tinh của văn hóa, tinh thần, cội nguồn và hoàn cảnh sống của người làm ra nó.
Sản phẩm gốm Bát Tràng được ứng dụng rộng rãi trong đời sống hằng ngày bao gồm cả đồ nội thất và ngoại thất. Đồ gốm nội thất gồm ấm chén, bát đĩa, bình hoa, đồ thờ, tranh gốm…; đồ gốm ngoại thất có thể kể đến chậu cây, gạch hoa, các vật dụng trang trí và kiến trúc sân vườn….
“Để làm ra một sản phẩm gốm, người thợ phải trải qua một quá trình gồm nhiều công đoạn. Trước hết là lựa chọn nguyên vật liệu đất để làm gốm. Người thợ gốm sẽ lựa chọn và phối trộn các loại đất theo một công thức riêng, gọi là "bài xương".
Có loại đất được lấy trực tiếp từ sét dưới lòng đất, bùn ở hồ hoặc sông, nhưng nếu chỉ sử dụng nguyên bản thì khó đạt được độ thẩm mỹ và chất lượng cao. Vì vậy, người thợ phải phối trộn đất từ nhiều nguồn khác nhau để tạo ra bài xương phù hợp, từ đó sản xuất ra các loại xương gốm, xương sứ với màu sắc đa dạng như trắng, nâu, ngà, vàng, cam, ghi.
Công đoạn thứ hai là tạo hình sản phẩm. Trước hết, người thợ gốm phác thảo kiểu dáng bằng chì, sau đó tiến hành chuốt, tạo khuôn để tạo hình các dáng gốm mong muốn. Có ba phương pháp tạo hình chính gồm: tạo hình trên bàn xoay, tạo hình bằng khuôn và nặn đắp bằng tay. Có những trường hợp người thợ có thể kết hợp linh hoạt cả ba phương pháp.
Tiếp đến là công đoạn phủ men và trang trí họa tiết. Tùy từng dòng sản phẩm, có loại được vẽ họa tiết trước rồi mới phủ men, có loại phủ men trước rồi mới vẽ và cũng có những sản phẩm chỉ phủ men mà không trang trí hoa văn.
Công đoạn cuối cùng là nung sản phẩm gốm. Nhiệt độ nung tùy thuộc vào loại xương gốm mà người thợ sử dụng, thông thường dao động từ 1.100-1.150 độ C, có loại cần nhiệt độ cao hơn lên tới 1.300 độ C. Đây là công đoạn quan trọng quyết định độ bền, màu men và chất lượng cuối cùng của sản phẩm”, ông Tân cho biết.
Người nghệ nhân bày tỏ, gốm Bát Tràng từ lâu đã đi vào đời sống nhân dân, thấm đẫm trong hơi thở thi ca, không chỉ nổi tiếng với sản phẩm gốm mà còn cả gạch Bát Tràng. Gốm Bát Tràng nổi bật với đặc trưng là gốm men lam và men rạn. Màu lam của gốm Bát Tràng có điểm khác biệt so với gốm men lam ở các vùng khác bởi nó có sắc lam trầm, sâu nên mang vẻ thăng trầm của thời gian ngay từ khi vừa ra khỏi lò nung. Chính sự trầm mặc ấy khiến mỗi sản phẩm gốm Bát Tràng như mang trong mình một chiều sâu văn hóa và cảm xúc.
Kỹ thuật làm gốm cũng trải qua nhiều đổi thay theo từng giai đoạn lịch sử. Trước kia, tất cả các công đoạn đều được thực hiện thủ công hoàn toàn bằng tay. Những kỹ thuật như ngâm đất, xéo đất, vò đất hay quay bàn xoay bằng tay, bằng chân là những trải nghiệm không thể thiếu đối với bất kỳ người thợ gốm nào.
Tuy nhiên, theo dòng chảy của thời gian và quá trình hội nhập, người làm gốm cần thay đổi để phù hợp với điều kiện lao động hiện đại. Nhiều công đoạn nặng nhọc đã được thay thế bằng máy móc như máy luyện đất, máy nghiền đất, giúp giảm thiểu sức lao động và bảo vệ sức khỏe người thợ gốm. Dù vậy, giá trị tinh thần và cảm xúc trong từng sản phẩm vẫn được giữ gìn và truyền tải.
Ông Tân nhấn mạnh: “Nghề làm gốm là lịch sử và văn hóa truyền thống mà cha ông ta đã để lại. Dựa trên gốc rễ đó, thế hệ hôm nay không chỉ giữ gìn mà còn sáng tạo ra các dòng sản phẩm gốm mới để tiếp nối giữa quá khứ và hiện tại.
Tôi đã phát triển những dòng sản phẩm gốm mới, vẫn giữ dáng vẻ cổ điển nhưng được khoác lên “chiếc áo” hiện đại với màu men mới hoặc họa tiết đương đại, không còn giới hạn ở những bài men rạn hay men lam truyền thống.
Đặc biệt, chúng tôi vẫn tiếp tục làm nghề, nhưng chuyển đổi theo mô hình sản xuất xanh. Làng nghề không còn khói than, bụi bẩn hay chất thải rắn xả ra môi trường. Không gian sản xuất tại mỗi gia đình đều xanh, sạch, đẹp, nhưng vẫn giữ được hơi thở truyền thống.
Trong 10 năm trở lại đây, nhiều bạn trẻ của xã Bát Tràng sau quá trình tích lũy kiến thức đã quay trở về địa phương, mong muốn tiếp nối nghề làm gốm truyền thống. Chúng tôi không lo làng nghề mai một mà điều trăn trở là làm sao để làng nghề được phát triển xứng tầm với giá trị vốn có, khẳng định vị thế của nghề truyền thống giữa lòng Thủ đô và trên trường quốc tế”.
Là một người trẻ lựa chọn gắn bó với quê hương để nối tiếp lửa nghề làm gốm, Nghệ nhân Trần Anh Tú (30 tuổi) cho hay: “Tôi là thế hệ thứ 3 trong gia đình làm gốm. Từ nhỏ tôi đã quen thuộc với mùi đất và nặn đất nên dù tiếp xúc với nghề khá muộn (ở tuổi 20), tôi cũng học nghề khá nhanh. Khi bắt đầu làm gốm và nhận được sự ủng hộ từ mọi người, tôi càng thêm gắn bó và đam mê với nghề cho đến hôm nay. Tôi vận dụng những kiến thức nghệ thuật đã học để tạo ra những dòng sản phẩm gốm mới, làm phong phú, đa dạng hơn cho các sản phẩm gốm của quê nhà.
Làng gốm Bát Tràng hiện nay đang chuyển mình mạnh mẽ, không chỉ là một làng nghề truyền thống mà còn trở thành điểm đến hấp dẫn với du khách trong và ngoài nước. Tôi mong muốn cùng những người làm nghề và chính quyền địa phương chung tay xây dựng một Bát Tràng phát triển bài bản, vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa khai thác hiệu quả tiềm năng du lịch để lan tỏa sâu rộng hơn nữa tinh hoa gốm Việt”.
Điểm đến du lịch văn hóa hấp dẫn
Đến với làng gốm Bát Tràng, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng những sản phẩm gốm phong phú, tinh xảo mà còn có cơ hội tự tay làm gốm như một nghệ nhân thực thụ. Trải nghiệm độc đáo này mang đến nhiều cảm xúc mới mẻ, trở thành điểm nhấn thú vị khiến du khách thêm gắn bó và mong muốn quay trở lại.
Chị Nguyễn Thị Khánh (xã Gia Lâm, Hà Nội) - một khách du lịch đã nhiều lần đến Bát Tràng chia sẻ: “Đây là lần thứ 3 tôi đến Bát Tràng, lần gần nhất cách đây khoảng 2 năm. So với lần trước tới đây, tôi thấy làng gốm nhộn nhịp hơn, nhiều người đến tham quan, trải nghiệm hơn. Các cửa hàng gốm cũng nhiều hơn và bày biện rất đẹp mắt và chỉn chu hơn.
Nhà tôi cách xã Bát Tràng khoảng 5km nên việc đi lại rất thuận tiện. Lần nào đến, tôi trải nghiệm làm gốm vì thích cảm giác được tự tay làm ra một sản phẩm của riêng mình. Việc nặn gốm nhìn thì đơn giản nhưng để làm được cái bát tròn trịa cũng là cả quá trình rất khó khăn đối với một “tay ngang” như tôi.
Lần trải nghiệm này tôi đi cùng chồng và con gái. Đây là lần đầu tiên họ thử trải nghiệm làm gốm, ai cũng chăm chú và thích thú. Tôi muốn cho con đến làng nghề Bát Tràng để cảm nhận được không gian văn hóa truyền thống gần gũi và chân thật. So với những điểm vui chơi hiện đại, đông đúc, thì ở đây mang lại cho gia đình tôi cảm giác thư thái, yên bình hơn rất nhiều”.
Trong khi đó, anh Đào Đức Hải Ninh (23 tuổi) cho biết: “Tôi đến làng gốm Bát Tràng không chỉ để tham quan làng nghề mà còn để khám phá Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt. Đây là một địa điểm khá nổi tiếng, được nhiều bạn trẻ như tôi mong muốn ghé thăm ít nhất một lần. Đến đây, tôi hiểu hơn về lịch sử của làng nghề gốm Bát Tràng, ý nghĩa của nghề gốm đối với tiến trình phát triển của đất nước và những giá trị văn hóa trên từng sản phẩm qua từng thời đại.
Sau khi tham quan Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt, tôi đi bộ khám phá làng gốm Bát Tràng. Những con ngõ nhỏ dẫn lối qua các xưởng gốm, cửa hàng san sát với đủ loại sản phẩm gốm tinh xảo. Tôi cảm nhận được không gian bình yên của làng nghề lâu đời vẫn giữ được nét truyền thống trong dòng chảy hiện đại.
Tôi di chuyển từ phường Cầu Giấy (Hà Nội) đến làng gốm Bát Tràng bằng xe buýt. Bến xe buýt chỉ cách Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt khoảng 500m nên việc đi lại khá dễ dàng. Hơn nữa, trong thời tiết hè oi bức, lựa chọn phương tiện công cộng cũng tiện lợi và mát mẻ hơn”.
Chia sẻ về sự thay đổi của làng nghề trong những năm gần đây, Nghệ nhân ưu tú Trần Đức Tân cho hay, những năm qua, thành phố Hà Nội đã triển khai nhiều chính sách hỗ trợ làng nghề phát triển du lịch, trong đó có việc cải thiện hạ tầng giao thông, mở rộng các tuyến xe buýt kết nối Bát Tràng với trung tâm thành phố. Nhờ đó, việc di chuyển đến Bát Tràng trở nên thuận tiện hơn, góp phần thu hút ngày càng nhiều du khách.
Với sự quan tâm của chính quyền địa phương cùng nỗ lực sáng tạo của các nghệ nhân, du lịch Bát Tràng đang ngày càng khởi sắc. Nhiều dịch vụ homestay, nhà hàng, quán cà phê mang phong cách làng quê được đầu tư phát triển, mang đến cho du khách những trải nghiệm trọn vẹn và đậm bản sắc khi đến với làng gốm truyền thống.
Tại xã Bát Tràng, mỗi nghệ nhân đều nỗ lực xây dựng mô hình sản xuất riêng gắn với yếu tố du lịch. Dù không trực tiếp bán vé hay tổ chức đón khách như một điểm du lịch chuyên nghiệp, nhưng các cơ sở sản xuất vẫn đóng vai trò là điểm giao thương văn hóa, để nghề làm gốm được kết nối với du khách một cách tự nhiên và hiệu quả.
“Mỗi lần có du khách đến tham quan xưởng, nếu họ có nhu cầu tìm hiểu quy trình sản xuất, tôi sẵn sàng mời khách vào tận nơi để quan sát, cảm nhận sự tinh xảo trong từng công đoạn làm gốm. Khi khách tham quan hiểu được bàn tay người thợ đã tạo ra sản phẩm như thế nào, họ sẽ trân trọng giá trị nghệ thuật trên từng món đồ hơn. Vì vậy, điều quan trọng là chúng tôi phải tạo ra một điểm đến hài hòa giữa sản xuất và trải nghiệm”, ông Tân nói.
Bên cạnh đó, ông Tân bày tỏ mong muốn thành phố quan tâm đầu tư hơn nữa để đồng bộ cơ sở hạ tầng của làng nghề, phát triển các không gian sáng tạo, không gian nghệ thuật, bảo tồn nhà cổ và các di tích… để làng gốm sứ Bát Tràng xứng tầm với vị thế đã có, đồng thời phát huy hơn nữa đậm đà bản sắc Việt Nam ra thế giới.
Một số hình ảnh tại làng gốm Bát Tràng:
