Trong bối cảnh chuyển đổi số và sự bùng nổ của mạng xã hội, nguy cơ học sinh bị lừa đảo, thao túng hoặc “bắt cóc online” ngày càng gia tăng, đặt ra yêu cầu cấp thiết về giáo dục hành vi an toàn số trong học đường.
Nghiên cứu này khảo sát 1.668 học sinh THPT tại Hà Nội nhằm đánh giá thực trạng nhận thức, thái độ và hành vi an toàn số, đồng thời phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến nguy cơ bị bắt cóc online. Kết quả cho thấy, kiến thức và kỹ năng phản ứng của học sinh trước các mối đe dọa mạng còn hạn chế; sự hỗ trợ từ gia đình, nhà trường và bạn bè có vai trò quan trọng trong việc hình thành hành vi an toàn.
Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất bốn nhóm giải pháp gồm: (1) Nâng cao nhận thức; (2) Giáo dục kỹ năng tự bảo vệ; (3) Phát huy vai trò truyền thông học đường; và (4) Tăng cường phối hợp giữa gia đình – nhà trường – xã hội, hướng tới xây dựng mô hình “Trường học an toàn số”.
I. GIỚI THIỆU
Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và Internet đã mở ra nhiều cơ hội cho học sinh trong việc học tập, giải trí và giao tiếp. Tuy nhiên, song hành với đó là những nguy cơ tiềm ẩn về an toàn số và tội phạm mạng, đặc biệt là bắt cóc online – hình thức tội phạm mới lợi dụng công nghệ để thao túng tâm lý và tống tiền gia đình nạn nhân. Theo Bộ Thông tin và Truyền thông (2023), Việt Nam nằm trong nhóm 10 quốc gia có tỷ lệ trẻ vị thành niên sử dụng mạng xã hội cao nhất châu Á, trong khi hơn 60% thanh thiếu niên chưa được trang bị đầy đủ kỹ năng bảo vệ thông tin cá nhân (UNICEF, 2022). Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao - Bộ Công an cũng ghi nhận số vụ lừa đảo, giả mạo, chiếm đoạt thông tin, và bắt cóc online gia tăng nhanh chóng trong giai đoạn 2023–2025.
Khảo sát của nhóm nghiên cứu thực hiện tại các trường THPT ở Hà Nội (8–10/2025) với 1.668 học sinh cho thấy 70% học sinh từng giao tiếp với người lạ qua mạng, hơn 30% không nhận diện được dấu hiệu lừa đảo, và hơn 50% từng chia sẻ thông tin cá nhân. Những dữ kiện này phản ánh khoảng trống đáng báo động trong nhận thức và hành vi an toàn số của học sinh THPT.
Đề tài “Thực trạng và giải pháp nâng cao nhận thức hành vi an toàn số, phòng chống nguy cơ bị bắt cóc online ở học sinh THPT tại Hà Nội” tập trung phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi an toàn số của học sinh, đồng thời đề xuất mô hình giáo dục hành vi an toàn số học đường nhằm trang bị kỹ năng nhận diện, phòng tránh và xử lý tình huống trên không gian mạng. Kết quả nghiên cứu góp phần hỗ trợ nhà trường, phụ huynh và xã hội trong việc bảo vệ an toàn cho học sinh trong kỷ nguyên số.
II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
2.1. Cơ sở lý luận về hành vi an toàn số và nguy cơ bị bắt cóc online
Hành vi an toàn số được UNESCO (2021) xác định là tập hợp các kỹ năng và thói quen giúp cá nhân bảo vệ thông tin cá nhân, quyền riêng tư và an toàn khi tham gia môi trường trực tuyến. Trong nghiên cứu này, hành vi an toàn số của học sinh THPT được hiểu là mức độ chủ động và có trách nhiệm khi sử dụng internet, thể hiện qua các hành động như kiểm soát chia sẻ dữ liệu, nhận diện nguy cơ, thiết lập bảo mật và báo cáo hành vi bất thường.
Song song với đó, nguy cơ bị bắt cóc online – theo Europol (2020) – là hiện tượng tội phạm sử dụng môi trường mạng để tiếp cận, thao túng hoặc đe dọa người dùng, đặc biệt là trẻ vị thành niên. Đối với học sinh THPT, các nguy cơ thường gặp gồm dụ dỗ qua mạng xã hội, lừa đảo bằng thông tin giả, tống tiền qua việc khai thác dữ liệu cá nhân, dẫn dụ qua game hoặc cộng đồng trực tuyến, và tấn công định vị bằng mã độc. Các nghiên cứu của UNICEF (2022) và Cục An ninh mạng và phòng, chống tội phạm sử dụng công nghệ cao - Bộ Công an (2023–2025) chỉ ra đây là nhóm có mức tổn thương cao do đặc điểm tâm lý đang phát triển và khả năng phán đoán còn hạn chế.
Thiếu hành vi an toàn số làm gia tăng nguy cơ bị xâm hại hoặc dẫn dụ gặp mặt trực tiếp, gây hậu quả nghiêm trọng về tâm lý, học tập và xã hội (Livingstone et al., 2018). Do đó, việc xác định các yếu tố tác động đến hành vi an toàn số có ý nghĩa quan trọng trong phòng ngừa rủi ro cho học sinh.
Dựa trên các lý thuyết nền tảng như Thuyết hành động hợp lý (Ajzen & Fishbein, 1980), Thuyết hành vi dự định (Ajzen, 1991) và Mô hình nhận thức nguy cơ (Slovic, 1987), nhóm nghiên cứu đề xuất mô hình phân tích gồm năm biến độc lập: kiến thức an toàn số, nhận thức rủi ro, niềm tin ảo, tự hiệu lực và thái độ an toàn số; cùng một biến phụ thuộc là hành vi an toàn số. Mô hình giả định rằng kiến thức, nhận thức rủi ro, tự hiệu lực và thái độ có tác động tích cực đến hành vi an toàn số, trong khi niềm tin ảo tác động tiêu cực và làm tăng nguy cơ bị bắt cóc online.
2.2. Đo lường mức độ ảnh hưởng đến hành vi an toàn số và nguy cơ bị bắt cóc online của học sinh THPT tại Hà Nội
Kết quả khảo sát cho thấy học sinh THPT tại Hà Nội có mức kiến thức an toàn số tương đối cao (Mean = 3.79). Các em hiểu rõ lý do không nên gặp người quen qua mạng (Mean = 3.90) và biết cách thiết lập quyền riêng tư (Mean = 3.82). Tuy vậy, kỹ năng ứng phó và báo cáo tình huống đáng ngờ vẫn cần được củng cố.
Nhận thức rủi ro của học sinh cũng ở mức cao (Mean = 3.91), thể hiện rõ nhất qua sự cảnh giác khi xây dựng quan hệ trực tuyến (Mean = 4.05). Tuy nhiên, vẫn tồn tại nhóm học sinh chủ quan khi chia sẻ thông tin cá nhân.
Ngược lại, niềm tin ảo xuất hiện ở mức trung bình (Mean = 2.97). Nhiều học sinh dễ tin tưởng người có cùng sở thích trên mạng (Mean = 3.12) hoặc nhầm lẫn giữa sự thân thiện và độ tin cậy, làm tăng nguy cơ bị dụ dỗ và thao túng.
Tự hiệu lực được ghi nhận ở mức khá (Mean = 3.78), đặc biệt là khả năng từ chối gặp người lạ (Mean = 3.82) và tự kiểm tra cài đặt bảo mật (Mean = 3.85). Tuy nhiên, mức độ chủ động báo cáo cho người lớn còn hạn chế.
Thái độ về an toàn số thể hiện rất tích cực (Mean = 3.93). Học sinh xem việc sử dụng mạng an toàn là trách nhiệm cá nhân (Mean = 4.02) và ủng hộ hoạt động giáo dục an toàn số của nhà trường.
Hành vi an toàn số của học sinh đạt mức khá (Mean = 3.77), nổi bật ở việc không gửi hình ảnh riêng tư (Mean = 3.95) và hạn chế gặp người quen qua mạng (Mean = 3.90). Điểm yếu rõ nhất là hành vi chia sẻ thông tin hoặc báo cáo rủi ro với người lớn (Mean = 3.55).
Tổng hợp kết quả cho thấy các yếu tố kiến thức an toàn số, nhận thức rủi ro, tự hiệu lực và thái độ an toàn số có ảnh hưởng tích cực đến hành vi an toàn số của học sinh. Ngược lại, niềm tin ảo tác động tiêu cực, làm suy giảm cảnh giác và gia tăng khả năng bị dụ dỗ hoặc bắt cóc online. Điều này khẳng định sự cần thiết của việc triển khai chương trình giáo dục an toàn số toàn diện, kết hợp tập huấn kỹ năng thực hành và mô phỏng tình huống, nhằm giảm thiểu rủi ro an ninh mạng và bảo vệ học sinh trong bối cảnh số hiện nay
2.3. Đề xuất giải pháp nhằm nâng cao nhận thức của học sinh THPT về hành vi an toàn số, nguy cơ bắt cóc online
Biện pháp 1: Nâng cao nhận thức về nguy cơ bị bắt cóc online
Mục tiêu: Giúp học sinh hiểu rõ bản chất, thủ đoạn dụ dỗ – thao túng qua mạng và hậu quả của việc chia sẻ thông tin cá nhân không an toàn.
Nội dung: Truyền thông qua hội thảo, bản tin, infographic, video ngắn về các hình thức bắt cóc online, dấu hiệu nhận biết và biện pháp bảo mật cá nhân.
Cách thực hiện: Tổ chức chuyên đề “An toàn số – Bảo vệ bản thân trong thế giới trực tuyến” với sự tham gia của chuyên gia an ninh mạng và tâm lý học đường. Phát hành ấn phẩm “Nhận diện và ứng phó với các kịch bản bắt cóc Online” và bộ video hướng dẫn ứng phó tình huống nguy cơ.
Biện pháp 2: Tích hợp giáo dục kỹ năng tự bảo vệ và ứng phó nguy cơ online
Mục tiêu: Trang bị kỹ năng nhận diện, phòng tránh và xử lý tình huống bị dụ dỗ, thao túng qua mạng.
Nội dung: Tập huấn kỹ năng giao tiếp an toàn, từ chối lời mời đáng ngờ, xử lý xung đột và quấy rối online; lồng ghép qua hoạt động ngoại khóa.
Cách thực hiện: Tổ chức trò chơi nhập vai, thi “Tình huống an toàn số”, hoặc cuộc thi “Em làm chuyên gia an ninh mạng học đường”. Học sinh được rèn phản xạ xử lý link lạ, tin nhắn nguy hiểm và chia sẻ kinh nghiệm trong sinh hoạt Đoàn – lớp.
Biện pháp 3: Phát huy vai trò mạng xã hội trong lan tỏa thông điệp an toàn số
Mục tiêu: Tận dụng nền tảng mạng xã hội để truyền thông tích cực và hình thành hành vi an toàn trực tuyến.
Nội dung: Hướng dẫn học sinh sáng tạo nội dung tuyên truyền như video, infographic, câu chuyện “thật – cảnh tỉnh”. Tổ chức chiến dịch “An toàn số – Trách nhiệm của tôi”.
Cách thực hiện: Thành lập nhóm “Đại sứ an toàn số học đường”, tổ chức cuộc thi video “1 phút cảnh giác online” và viết “Nếu tôi gặp người lạ qua mạng…”. Xây dựng fanpage trường làm kênh chia sẻ tài liệu, tư vấn và phản ánh vi phạm trực tuyến.
Biện pháp 4: Tăng cường phối hợp gia đình – nhà trường – xã hội trong giáo dục an toàn số
Mục tiêu: Hình thành mạng lưới hỗ trợ đa chiều giúp phát hiện và can thiệp sớm các nguy cơ bắt cóc online.
Nội dung: Gắn kết phụ huynh – giáo viên – học sinh trong việc chia sẻ, tư vấn và hỗ trợ tâm lý; cung cấp đường dây nóng, kênh phản hồi an toàn.
Cách thực hiện: Phát động chiến dịch “Gia đình đồng hành cùng con an toàn trên mạng”; tập huấn phụ huynh về kỹ năng giám sát thiết bị, trò chuyện với con; phối hợp công an và phòng giáo dục tổ chức truyền thông định kỳ trong trường học.
III. KẾT LUẬN
Nghiên cứu cho thấy nguy cơ học sinh THPT bị bắt cóc online là có thật và ngày càng tăng do mức độ sử dụng internet cao trong khi nhận thức và kỹ năng an toàn số còn hạn chế. Kiến thức về an toàn số và khả năng nhận diện rủi ro là những yếu tố ảnh hưởng mạnh nhất đến hành vi tự bảo vệ của học sinh. Ngược lại, sự cả tin vào các mối quan hệ ảo và thiếu kỹ năng xử lý tình huống khiến các em dễ trở thành mục tiêu của kẻ xấu. Gia đình và nhà trường có vai trò quan trọng nhưng mức độ tham gia chưa đồng đều, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ hơn. Nghiên cứu khẳng định cần tăng cường giáo dục an toàn số và xây dựng hệ thống hỗ trợ đa chiều để giảm thiểu nguy cơ bị bắt cóc online, đảm bảo an toàn cho học sinh trong môi trường số.
Tài liệu thao khảo:
[1] Vũ Dũng (2008). Từ điển Tâm lí học. Nxb Từ điển Bách Khoa.
[2] Đỗ Văn Hùng chủ biên (2022) Năng lực số. Đại học Quốc gia Hà Nội.
[3] Lê Anh Vinh – Ngô Minh Trang. Tài liệu hướng dẫn dạy học kỹ năng số và an toàn internet dành cho giáo viên
[4] Bộ Thông tin và Truyền thông (2023). Báo cáo thường niên về An toàn thông tin mạng Việt Nam. Cục An toàn thông tin.
[5] UNICEF Việt Nam (2022). Trẻ em và Internet: Hiểu biết, hành vi và nguy cơ khi tham gia không gian mạng tại Việt Nam. Báo cáo nghiên cứu quốc gia.
[6] Bộ Giáo dục và Đào tạo – Cục Công nghệ Thông tin (2023). Tài liệu hướng dẫn kỹ năng an toàn số cho học sinh phổ thông.
