Vừa qua, Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh đã công bố môn thi thứ ba kỳ thi tuyển sinh vào lớp 10 trung học phổ thông năm 2026 là môn tiếng Anh. Cùng với đó, Sở cũng đã công bố đề tham khảo các môn thi, trong đó có môn Ngữ văn.
Ở góc độ là giáo viên dạy Ngữ văn trung học phổ thông, người viết có đôi điều chia sẻ và gợi ý cho học sinh từ đề tham khảo được Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh công bố. Theo người viết đánh giá, đề tham khảo môn Ngữ văn của thành phố là một đề thi hiện đại, có tính kế thừa và đổi mới, tạo ra nét đặc trưng riêng và phù hợp với nền giáo dục hiện đại.
Kiểm tra, đánh giá toàn diện 3 loại hình văn bản
Người viết thấy rằng, hiếm có đề thi nào đề cập đầy đủ 3 loại hình văn bản: văn bản văn học, văn bản nghị luận và văn bản thông tin. Điểm nổi bật này tạo ra sự đa dạng ngữ liệu, đúng theo tinh thần của Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Học sinh phải học tập và ôn luyện đồng đều đặc trưng của từng loại văn bản, loại bỏ tư duy học tủ, học lệch do đoán mò.
Thứ nhất là văn bản văn học. Ngữ liệu được chọn là trích đoạn truyện “Cuộc phiêu lưu của những con chữ” (Trần Hoài Dương) ngoài sách giáo khoa. Mục đích là kiểm tra năng lực đọc hiểu, phân tích nội dung và nghệ thuật để rút ra bài học. Cụ thể, đề yêu cầu phân tích sự thay đổi nhận thức của nhân vật “tôi” từ chỗ cần “phải được ưu tiên đứng ở hàng đầu” cho đến khi nhận ra “sống cô độc trên trang sách trống trải, nào có nghĩa gì” (câu 1.b). Đồng thời, đề cũng kiểm tra kiến thức tiếng Việt trong ngữ cảnh, như xác định và phân tích tác dụng của câu rút gọn (như câu 1.c: “Ức không chịu được. Phải bỏ đi thôi!”).
Thứ hai là văn bản thông tin. Điểm mới là đề không sử dụng ngữ liệu văn bản mà sử dụng Infographics về Ngày quốc tế đa dạng sinh học vừa tạo hứng thú cho học sinh vừa có tính thời sự cao. Câu hỏi kiểm tra năng lực đọc hiểu thông tin đa phương thức phù hợp với đặc trưng văn bản. Cụ thể là “phân tích tác dụng của hình ảnh đối với việc thể hiện thông tin trong văn bản trên” (câu 1, phần II).
Thứ ba là văn bản nghị luận. Trái với 2 loại văn bản trên, với văn bản nghị luận, đề không cho ngữ liệu có sẵn mà yêu cầu học sinh tự tạo lập. Muốn tạo lập được đúng loại hình văn bản, tất nhiên học sinh phải nắm được đặc trưng của văn bản đó. Đây là yêu cầu kiểm tra năng lực viết, phải lập luận tốt và biết trình bày quan điểm về các vấn đề thực tiễn. Chẳng hạn, “viết đoạn văn (khoảng 200 chữ) phân tích nội dung chủ đề hoặc những nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của đoạn trích” (câu 2, phần I), hoặc viết bài văn nghị luận xã hội (câu 2, phần II).
So với đề thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2025 (ngữ liệu đọc hiểu thuộc văn bản văn học và yêu cầu tạo lập văn bản nghị luận) thì đề thi tuyển sinh trung học phổ thông của Thành phố Hồ Chí Minh kiểm tra, đánh giá học sinh ở cả 3 loại văn bản. Có thể nói, đa dạng loại văn bản sẽ đánh giá được nhiều khía cạnh năng lực của học sinh, từ đó phân loại được học sinh chính xác hơn.
Cấu trúc và định dạng đề thi vừa kế thừa vừa đổi mới
Năm 2026 là năm thứ 2 tổ chức thi tuyển sinh trung học phổ thông theo Chương trình 2018 nên cần thiết duy trì sự ổn định cấu trúc đề thi, tránh mỗi năm mỗi thay đổi, làm ảnh hưởng đến tâm lý học sinh. Vì thế, đề thi của Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh năm 2026 kế thừa cấu trúc năm 2025, gồm 2 phần lớn là văn học và nghị luận/thông tin.
Xét về mặt bằng chung của cả nước, người viết thấy đề thi tuyển sinh của Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh thường yêu cầu cao hơn so với các địa phương khác. Cho nên, dù giữ nguyên cấu trúc nhưng đề thi minh họa vẫn thách thức không nhỏ đối với học sinh của 2 tỉnh Bình Dương và Bà Rịa – Vũng Tàu (cũ).
Dù vậy, đề minh họa năm nay vẫn có những đổi mới đáng chú ý. Đề được thiết kế theo hướng tích hợp giữa năng lực đọc hiểu và năng lực viết. Nội dung viết có liên quan mật thiết đến ngữ liệu đọc hiểu. Chẳng hạn, câu 2 phần II yêu cầu nghị luận xã hội về thái độ “coi con người là quan trọng nhất trong mối quan hệ với thế giới tự nhiên”, hoặc câu 1 nghị luận về thái độ “coi mình là quan trọng nhất trong mối quan hệ với mọi người”. Cả hai chủ đề nghị luận đều được gợi ra từ những ngữ liệu đọc hiểu, đó là bài học về sự hòa hợp, khiêm tốn được rút ra từ câu chuyện về chữ A (ở phần I) và nội dung về phát triển bền vững, đa dạng sinh học (ở phần II).
Một điểm mới nổi bật nữa là đề thi còn thiết kế theo hướng kiểm tra năng lực vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tế, phù hợp với Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Chẳng hạn, học sinh bàn luận về thái độ lệch lạc “coi con người là quan trọng nhất trong mối quan hệ với thế giới tự nhiên”, từ đó đề xuất giải pháp đề “giúp các bạn trẻ biết trân trọng sự đa dạng của thế giới tự nhiên”. Yêu cầu này đòi hỏi học sinh không chỉ hiểu lý thuyết mà còn còn có khả năng đưa ra hành động thiết thực. Điểm này phù hợp với xu hướng chung của giáo dục hiện đại.
Mức phân hóa rõ ràng và tính giáo dục sâu sắc
Cái hay của đề minh họa là chọn những ngữ liệu vừa mang tính giáo dục sâu sắc vừa mang tính thời sự cao, đồng thời đề còn có mức độ phân hóa rõ ràng chia theo tỷ lệ: 20% nhận biết, 40% thông hiểu, 40% vận dụng (40% đọc, 60% viết).
Bởi đây là kỳ thi tuyển sinh ở thành phố lớn, có sự cạnh tranh khốc liệt nên đề thi đòi hỏi mức độ phân hóa rất cao. Chẳng hạn, câu 1.d phần I yêu cầu học sinh “tưởng tượng, khi tỉnh lại và gặp lại các bạn chữ khác, nhân vật “tôi” sẽ nói gì” và giải thích lý do (1,0 điểm). Hoặc, câu 2 phần II yêu cầu viết bài nghị luận xã hội bàn luận về một thái độ sống và đề xuất giải pháp (4,0 điểm). Những câu hỏi này đòi hỏi học sinh phải có kiến thức thực tế và khả năng lập luận sắc bén.
Điểm ấn tượng nhất là ngữ liệu được chọn có tính giáo dục cao, đó là “sự khiêm tốn, hòa đồng” (nhân vật chữ A), là trách nhiệm “bảo vệ môi trường” (Infographics về Đa dạng sinh học). Ngữ liệu hay góp phần bồi dưỡng và phát triển nhân cách cho học sinh. Như vậy, một đề thi chất lượng là đề thi vừa kiểm tra, đánh giá được năng lực vừa bồi đắp phẩm chất cho người thi.
Tổng quan chung, theo người viết, đề minh họa Ngữ văn lớp 10 của Sở Giáo dục và Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh là một đề thi được công bố kịp thời, phù hợp với xu thế giáo dục hiện đại và đảm bảo mục tiêu phát triển năng lực và phẩm chất người học. Để làm tốt đề thi dạng này, học sinh cần phải rèn luyện năng lực đọc hiểu nhuần nhuyễn đối với các loại văn bản ngoài sách giáo khoa và kỹ năng viết linh hoạt, tư duy phản biện sắc nét; đồng thời biết vận dụng kiến thức vào cuộc sống, tránh kiểu học tủ, học vẹt.
(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.
