Thời gian qua, dư luận rất quan tâm đến tính liêm chính khoa học, nhất là khi mùa xét giáo sư, phó giáo sư bắt đầu.
Nhiều bài báo khoa học bị gỡ chỉ trong 2 năm qua
Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam điểm lại một số bài báo khoa học bị gỡ đã được báo chí đưa tin trong khoảng thời gian từ năm 2023 đến nay.
Lùm xùm lớn nhất năm 2023 là vụ việc nhiều bài báo khoa học của “đầu nậu” Đinh Trần Ngọc Huy đã bị gỡ bỏ do vi phạm quy định về đứng tên tác giả và đạo đức xuất bản.
Theo đó, Tạp chí Frontiers in Psychiatry rút bỏ bài báo của nhóm tác giả Iran, Iraq, Việt Nam, Nhật Bản, Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất, Uzbekistan, Thái Lan, Úc, Nga. Trong đó, có hai tác giả Việt Nam là Đinh Trần Ngọc Huy (Trường Đại học Ngân hàng Thành phố Hồ Chí Minh) và Phạm Văn Tuấn (Trường Đại học Kinh tế Quốc dân - thời điểm đó) trong nhóm tác giả này. Hai người này ghi địa chỉ các trường ngân hàng và kinh tế nhưng lại là tác giả bài báo với nội dung về đánh giá tâm lý trên một tạp chí về tâm thần học.
Tạp chí này đã tiến hành điều tra và phát hiện nhóm tác giả vi phạm nghiêm trọng các quy định về đứng tên tác giả và đạo đức xuất bản nên quyết định gỡ bỏ bài báo. Bài báo được công bố ngày 12/4/2022, nhưng các vị trí tác giả đã được rao bán trên Facebook từ ngày 16/2/2022. [1]
Đầu năm 2024, việc Giáo sư, Tiến sĩ Võ Xuân Vinh - Viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh doanh (Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh - UEH) bị gỡ bài báo khoa học trên Tạp chí Environmental Science and Pollution Research (thuộc Nhà xuất bản Springer) đã nhận được sự quan tâm không nhỏ của dư luận.
Cụ thể, bài báo của nhóm nghiên cứu chính thức xuất bản trực tuyến vào ngày 13/4/2021 và tạp chí khoa học này gỡ bài vào 14/3/2024 vì lý do chứa một số cụm từ bị xuyên tạc (tortured phrases), bao gồm cả trong tiêu đề. Bài báo này thuộc nhóm các bài báo được bình duyệt bởi biên tập viên khách mời được tạp chí tổng điều tra, rà soát. Giáo sư Võ Xuân Vinh, trực thuộc Viện Nghiên cứu Kinh doanh (UEH) là tác giả thứ 5 trong số 9 tác giả của công trình. [2]
Ngày 2/4/2024, tạp chí khoa học Springer đã rút một bài báo đã đăng hồi tháng 6/2023 của nhóm tác giả người Trung Quốc và Việt Nam.
Theo thông báo được đăng trên website của Nhà xuất bản Springer, Tổng Biên tập tạp chí Environmental Science and Pollution Research (Khoa học môi trường và Nghiên cứu về ô nhiễm) và Nhà xuất bản Springer (Đức) đã quyết định rút bài báo: “Nexus between economic policy uncertainty and green growth in BRICS countries: evidence from panel quantile regression” (Mối liên hệ giữa sự không chắc chắn về chính sách kinh tế và tăng trưởng xanh ở các nước BRICS: bằng chứng từ hồi quy phân vị bảng). Bài báo này đã được xuất bản năm 2023 trong một số được biên tập bởi biên tập viên khách mời.
Nhóm tác giả của bài báo trên gồm 2 tác giả ở các trường đại học, cao đẳng của Trung Quốc và Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Thế Công (Trường Đại học Thương mại). Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Thế Công là tác giả liên hệ của bài báo. Tại thời điểm bài báo bị rút, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Thế Công đang là Trưởng khoa Khoa Kinh tế (Trường Đại học Thương mại). [3]
Tháng 8/2024, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Quang Huy - Phó Trưởng ban Đào tạo (Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh - UEH) tại thời điểm đó - có thêm một bài báo bị một tạp chí quốc tế gỡ bỏ.
Trước đó, vào năm 2023, vị này là tác giả cuối của bài báo bị một tạp chí quốc tế gỡ bỏ. Theo ông Huy, mặc dù được ghi tên vào nhóm tác giả bài báo nhưng thực sự ông không tham gia viết. Sau đó, UEH chỉ đề nghị ông Huy nghiêm túc rút kinh nghiệm và tuân thủ các quy định của liêm chính học thuật. Tuy nhiên, đến tháng 8/2024, thêm một bài báo của ông bị một tạp chí khác gỡ bỏ. Tại thời điểm này, ông Huy đã có đơn xin thôi chức vụ và được nhà trường chấp nhận. [4]
Cuối năm 2024, dư luận tiếp tục xôn xao về việc tác giả Phan Thị Thu Hiền (Trường Đại học Ngoại thương) có nhiều bài báo quốc tế của bị gỡ.
Theo đó, bài báo khoa học “Moderating role of green knowledge sharing and employee green behavior among the relationship of green supply chain management, green entrepreneurship, and sustainable development goal: evidence from Vietnam textile sector” của nhóm tác giả người Việt đăng trên Tạp chí Environmental Science and Pollution Research (thuộc nhà xuất bản Springer) đã được xuất bản ngày 31/3/2023 và bị rút ngày 21/9/2024.
Trong thông báo rút bài đăng trên cổng thông tin tra cứu SpringerLink (thuộc nhà xuất bản Springer Nature), nhà xuất bản cho biết, việc rút bài này căn cứ trên sự đồng thuận giữa nhà xuất bản và Tổng Biên tập của tạp chí.
Một cuộc điều tra do nhà xuất bản tiến hành đã phát hiện bài báo này nằm trong một nhóm bài có một số vấn đề đáng lo ngại, liên quan đến việc thao túng phản biện, trích dẫn không phù hợp hoặc không liên quan. Dựa theo kết quả điều tra, nhà xuất bản và tạp chí không còn tin tưởng vào các kết quả và kết luận của bài báo.
Bên cạnh đó, theo tìm hiểu của phóng viên, tác giả Phan Thị Thu Hiền có nhiều bài báo bị Tạp chí Environmental Science and Pollution Research (thuộc Nhà xuất bản Springer) rút bài.
Cụ thể, ngày 21/9/2024, bài báo khoa học “The moderating role of leadership on the relationship between green supply chain management, technological advancement, and knowledge management in sustainable performance” bị rút. Bài báo này được xuất bản ngày 15/3/2023.
Ngày 20/9/2024, bài báo khoa học “The impact of green intellectual capital on green innovation in Vietnamese textile and garment enterprises: mediate role of environmental knowledge and moderating impact of green social behavior and learning outcomes” đã bị rút. Bài báo được xuất bản vào ngày 20/5/2023, do nhóm các nhà khoa học người Việt thực hiện.
Ngày 9/7/2024, bài báo “How green finance and financial development promote green economic growth: deployment of clean energy sources in South Asia” cũng bị rút lại. Bài báo này được xuất bản ngày 29/4/2022. [5]
Đáng chú ý, bài báo khoa học có tiêu đề “Moderating role of green knowledge sharing and employee green behavior among the relationship of green supply chain management, green entrepreneurship, and sustainable development goal: evidence from Vietnam textile sector”, đăng trên Tạp chí Environmental Science and Pollution Research (thuộc Nhà xuất bản Springer) xuất bản ngày 31/3/2023 (bị rút ngày 21/9/2024), có nhóm tác giả thực hiện gồm tác giả đầu: Thi Thu Thuy Nguyen (Nguyễn Thị Thu Thủy, thuộc Đại học Bách khoa Hà Nội); các đồng tác giả thuộc Trường Đại học Kinh tế Quốc dân gồm Hong Chuong Pham (Phạm Hồng Chương), Quoc Hoi Le (Lê Quốc Hội), Van Hung Bui (Bùi Văn Hưng) và Thi Thu Lien Nguyen (Nguyễn Thị Thu Liên). Và tác giả liên hệ là Thi Thu Hien Phan (có thể là Phan Thị Thu Hiền, Trường Đại học Ngoại thương).
Một số đồng tác giả của bài báo bị rút đang giữ các chức vụ rất quan trọng về học thuật như Giáo sư Phạm Hồng Chương (thời điểm đó là Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, đồng thời là Ủy viên Hội đồng Giáo sư Nhà nước và Chủ tịch Hội đồng Giáo sư ngành Kinh tế). [6]
Xã hội bắt đầu có sự hoài nghi nhất định về liêm chính khoa học
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Lê Văn Út - Trợ lý Chủ tịch Hội đồng trường về Nghiên cứu khoa học và Trưởng nhóm nghiên cứu Đo lường khoa học và Chính sách quản trị nghiên cứu (Trường Đại học Văn Lang) đã có một số chia sẻ xoay quanh những lùm xùm liên quan đến các bài báo khoa học bị gỡ.
Theo Tiến sĩ Lê Văn Út, Điều 20 Nghị định số 109/2022/NĐ-CP quy định về hoạt động khoa học và công nghệ trong cơ sở giáo dục đại học đã có quy định về vấn đề liêm chính học thuật trong cơ sở giáo dục đại học.
Điều 20. Liêm chính học thuật trong cơ sở giáo dục đại học
1. Cơ sở giáo dục đại học ban hành bộ quy tắc về liêm chính học thuật trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, bảo đảm nguyên tắc trung thực, trách nhiệm, công bằng, minh bạch phù hợp với thực tiễn và theo thông lệ quốc tế.
2. Cơ sở giáo dục đại học ban hành các quy định nội bộ, công cụ để kiểm soát, biện pháp xử lý vi phạm để ngăn chặn hành vi đạo văn, gian lận và bịa đặt trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Bên cạnh đó, Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã đặt ra yêu cầu phát triển nghiên cứu khoa học bền vững.
“Do đó, công tác đảm bảo liêm chính nghiên cứu rất hệ trọng đối với hoạt động nghiên cứu khoa học trong các cơ sở giáo dục đại học. Theo Nghị định số 109, mỗi cơ sở giáo dục đại học đã có quy định về liêm chính nghiên cứu và có các công cụ để kiểm soát liêm chính nghiên cứu như hội đồng liêm chính học thuật, hội đồng liêm chính nghiên cứu hay ủy ban đạo đức nghiên cứu.
Một khi cơ sở giáo dục đại học phát hiện có bài báo khoa học có dấu hiệu vi phạm liêm chính nghiên cứu, đơn vị đảm bảo liêm chính nghiên cứu của cơ sở giáo dục đại học sẽ xem xét để tham mưu xử lý và/hoặc có thể tham mưu chuyển hồ sơ ra hội đồng liêm chính nghiên cứu điều tra và quyết nghị. Mặc dù, mỗi bài báo khoa học thuộc một chủ đề rất chuyên sâu trong một chuyên ngành nào đó nhưng về liêm chính nghiên cứu thì có thể được xem xét theo các điều khoản thuộc quy định chung mà các bên liên quan phải tuân thủ.
Các khía cạnh liên quan đến nội dung và nhóm tác giả của bài báo khoa học đều được thể hiện trong bài báo nên việc xem xét về liêm chính nghiên cứu là hoàn toàn khả thi, dù mỗi trường hợp đều có những thách thức nhất định.
Đối với quá trình phản biện và xem xét công bố bài báo khoa học trên tạp chí, hội đồng liêm chính nghiên cứu cần phối hợp chặt chẽ với tạp chí để được cung cấp thông tin và cùng phối hợp điều tra.
Ngoài ra, hội đồng liêm chính nghiên cứu còn có thể căn cứ vào ý kiến của các chuyên gia có hiểu biết sâu về chuyên ngành của bài báo đó.
Do đó, căn cứ vào những thông tin nội tại trong bài báo khoa học và từ các bên liên quan khác, việc truy vết và kết luận một bài báo khoa học có vi phạm liêm chính nghiên cứu hay không là hoàn toàn có thể thực hiện được.
Tuy nhiên, quá trình này đòi hỏi sự kiên trì và tinh thần chịu đựng áp lực học thuật rất cao của đơn vị đảm bảo liêm chính nghiên cứu và hội đồng liêm chính nghiên cứu cho đến khi có kết quả cuối cùng và không thể bị tranh cãi” - Tiến sĩ Lê Văn Út phân tích.
Về vấn đề mua bán bài báo khoa học, Tiến sĩ Lê Văn Út cho rằng: “Việc mua bán bài báo khoa học có tổ chức không phải lúc nào cũng có thể dễ dàng bị phát hiện. Đây thực sự là thách thức rất lớn đối với công tác đảm bảo liêm chính nghiên cứu và hội đồng liêm chính nghiên cứu.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, việc tạo giá trị không thực trong nghiên cứu khoa học thường khó bị che giấu theo thời gian và có thể nói là đa số sẽ bị phát hiện. Người làm nghiên cứu cố tình tạo giá trị ảo trong nghiên cứu khoa học thì người nghiên cứu chính sách quản trị nghiên cứu khoa học cũng đồng thời phát triển những giải pháp để khắc chế lại những giá trị ảo đó. Do đó, cách tốt nhất là không nên tạo giá trị ảo hay vi phạm liêm chính nghiên cứu”.
Theo đó, nếu một cơ sở giáo dục đại học có quá nhiều bài báo khoa học được tạo ra từ những hoạt động mua bán, cũng sẽ có rất nhiều hệ lụy cho chính cơ sở giáo dục đại học này. Cụ thể:
Thứ nhất, kinh phí đầu tư phát triển nghiên cứu mà sản phẩm là các bài báo khoa học hay tiền thưởng cho các bài báo khoa học sẽ cực kỳ lãng phí.
Thứ hai, hoạt động nghiên cứu khoa học của những cơ sở giáo dục đại học như thế sẽ rất khó có thể được triển khai một cách bài bản, đúng chuẩn và liêm chính, vì “mua bán” sản phẩm thì bao giờ cũng có thể tạo ra số lượng để thu lợi ích nhanh hơn và “khả thi” hơn việc thực hiện nghiên cứu khoa học một cách thực chất; ngoài ra, hoạt động nghiên cứu theo hướng không liêm chính có thể lấn át và thậm chí có thể triệt tiêu các hoạt động nghiên cứu tuân thủ các quy định về liêm chính nghiên cứu.
Thứ ba, rất khó cho cơ sở giáo dục đại học có thể xây dựng nội lực thực sự và đương nhiên sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng của giảng viên và sinh viên; từ đó, việc xây dựng chất lượng thực sự của người học là gần như không thể.
Thứ tư, việc mua báo bài báo là một trong những nguyên nhân chính của việc vi phạm liêm chính nghiên cứu và có thể gây ra những hậu quả như bài báo khoa học bị rút, vì các tác giả mua bài không thể kiểm soát được tính đúng đắn của những nội dung trong bài báo được mua.
Thứ năm, việc mua bán bài báo khoa học còn ảnh hưởng tiêu cực đến việc phát triển và thực thi các chính sách quản trị nghiên cứu khoa học, làm giảm lòng tin của các cơ quan tài trợ nghiên cứu và cả cộng đồng học thuật.
Thứ sáu, thành tựu nghiên cứu không thực chất có thể làm sai lệch và phương pháp đo lường và thẩm định trong quản trị nghiên cứu khoa học. Ví dụ, khoảng 15 năm trước, khi nói đến bài báo khoa học quốc tế, đa số nhận được sự trân trọng; nhưng trong thời gian gần đây, xã hội bắt đầu có sự hoài nghi nhất định và thường có những câu hỏi “vu vơ” đầy thiên kiến như có thật không, có từ nội lực không, có chuyển giao được không, có liêm chính không,… Thêm nữa, vừa xuất hiện Bảng xếp hạng các đại học có nguy cơ vi phạm liêm chính nghiên cứu hàng đầu thế giới RI2, và những cơ sở giáo dục đại học không đảm bảo liêm chính nghiên cứu tốt sẽ có nguy cơ “bị” RI2 xếp hạng.
Thứ bảy, có thể nói việc mua bán bài báo có thể ảnh hưởng tiêu cực đến hình ảnh học thuật của đất nước trên phạm vi toàn cầu. Điều này có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc hợp tác phát triển nghiên cứu và thu hút nhân tài cho đất nước.
Theo Tiến sĩ Lê Văn Út, có nhiều nguyên dẫn dẫn đến việc một bài báo khoa học bị rút, nhưng những nguyên nhân sau là thường xuyên nhất: kết quả nghiên cứu không đáng tin cậy vì có những sai sót nghiêm trọng, các hành vi ngụy tạo hoặc làm sai lệch trong bài báo; đạo văn; công bố lặp lại nhưng không ghi nhận các nguồn trước đó một cách chuẩn mực; sử dụng trái phép các tài liệu hoặc dữ liệu nghiên cứu; vi phạm bản quyền hoặc các vấn đề pháp lý khác; vi phạm đạo đức trong nghiên cứu khoa học như việc các đề tài nghiên cứu liên quan động vật, con người hoặc các vấn đề nhạy cảm khác nhưng chưa được phê duyệt về khía cạnh đạo đức nghiên cứu; thao túng quy trình bình duyệt; mâu thuẫn lợi ích trong công bố khoa học. Ngoài ra, những lỗi kỹ thuật trong quá trình xuất bản cũng có thể làm cho bài báo bị rút.
Thầy Út chỉ ra: “Về nguyên tắc, không tạp chí nào muốn rút bài báo mà chính tạp chí đã nhận công bố. Quyết định rút một bài báo là quyết định rất khó khăn và có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến danh tiếng của tạp chí. Tuy nhiên, có thể nói, hầu hết các tạp chí khoa học đều cam kết tuân thủ liêm chính và đạo đức nghiên cứu nên họ buộc phải thực thi khi có những phát sinh thuộc dạng không mong đợi như đã nêu.
Đối với tác giả của những bài báo khoa học bị rút, có thể họ vô tình nhưng cũng có khi họ cố ý. Những tác giả mới bắt đầu sự nghiệp nghiên cứu và công bố khoa học có thể không nắm hết các thông lệ nên đã dẫn đến rủi ro là có bài báo bị rút sau khi công bố, và rất nên được thông cảm. Đối với những trường hợp cố tình, nguyên nhân chính vẫn là lợi ích vật chất, lợi ích học thuật (để được xem xét bổ nhiệm các vị trí giảng viên cao cấp như phó giáo sư, giáo sư) và danh tiếng trong trong giới chuyên môn”.
Trong khoảng thời gian từ năm 2020 đến 2024, Việt Nam đã công bố được 65.481 bài báo nghiên cứu loại WoS, và đã có 127 bài bị rút. Lĩnh vực mà Việt Nam có nhiều bài báo bị rút nhất trong cùng kỳ là Sinh thái học trong Khoa học Môi trường, trong khi đó lĩnh vực Kinh tế có số bài bị rút đứng thứ 14.
“Đó là thống kê khách quan của WoS; tuy nhiên, cũng cần xem xét thêm khía cạnh thực tế là có những tác giả nghiên cứu về kinh tế nhưng lại công bố bài báo trên những tạp chí liên quan đến môi trường và có thể đã góp phần tăng số bài bị rút trong lĩnh vực này” - Tiến sĩ Lê Văn Út bày tỏ.
Để có thể tránh việc bài báo khoa học bị rút, Tiến sĩ Lê Văn Út cho rằng, người làm nghiên cứu cần:
Tuân thủ liêm chính nghiên cứu; cụ thể là không gian lận, không bịa đặt và không đạo văn trong nghiên cứu và công bố khoa học.
Phải hết sức cân nhắc khi quyết định đứng tên vào một bài báo khoa học vì những mục đích khác nhau, nhất là mục đích không trong sáng, nếu không nắm rõ nội dung và tình hình nhóm tác giả tham gia trong bài báo. Mỗi bài báo khoa học được công khai trên toàn thế giới, lưu trữ trọn đời trong các cơ sở dữ liệu khoa học, có thể được/bị hàng tỷ người đọc xem xét và phán xét.
Phải hết sức cân nhắc khi hợp tác với các tác giả có dấu hiệu đột biến trong nghiên cứu, công bố khoa học. Có thể là đột biến số lượng sản phẩm khoa học, có những hợp tác nghiên cứu đáng ngờ, tham gia chương trình tài trợ nghiên cứu đáng ngờ và nhất là chương trình liên quốc gia, có nhiều bài báo bị rút và các dấu hiệu vi phạm liêm chính nghiên cứu khoa học khác.
Phải thận trọng khi chọn tạp chí khoa học để công bố bài báo. Phải tránh xa các tạp chí giả tạo, săn mồi, kém chất lượng. Ngoài ra, cảnh giác trước những tạp chí có các chỉ số trắc lượng khoa học cao nhưng có thể tiềm ẩn rủi ro đột biến.
Ngoài ra, chính sách quản trị nghiên cứu khoa học cũng cần được tăng cường để có thể thúc công tác đảm bảo liêm chính nghiên cứu và hạn chế việc bài báo bị rút. Cần có chính sách thẩm định hay đo lường khoa học theo hướng thực chất, hạn chế khuyến khích chạy theo số lượng nhưng không đảm bảo chất lượng. Có thể nói, nếu có chính sách đẩy mạnh hoạt động chuyển giao các bài báo nghiên cứu để tạo giá trị thật thì sẽ có thể kiểm soát được việc vi phạm liêm chính nghiên cứu hay bài báo bị rút; bởi lẽ, hầu hết những bài báo khoa học vi phạm liêm chính nghiên cứu rất khó có thể được chuyển giao tạo giá trị.
Tài liệu tham khảo:
[1] https://tuoitre.vn/lo-dien-dau-nau-bai-bao-quoc-te-dom-20230924223032619.htm
[2] https://giaoduc.net.vn/bai-bao-khoa-hoc-bi-go-dh-kinh-te-tphcm-de-nghi-gs-vo-xuan-vinh-rut-kinh-nghiem-post242649.gd
[3] https://tienphong.vn/mot-truong-khoa-truong-dh-thuong-mai-bi-rut-bai-bao-khoa-hoc-post1646875.tpo
[4] https://tuoitre.vn/bi-go-bai-bao-quoc-te-thu-2-pho-ban-dao-tao-xin-thoi-chuc-20240815093657917.htm
[5] https://giaoduc.net.vn/nhieu-bai-bao-quoc-te-cua-tac-gia-phan-thi-thu-hien-bi-go-lanh-dao-ftu-noi-gi-post245862.gd
[6] https://giaoduc.net.vn/co-bai-bao-khoa-hoc-bi-rut-la-chuyen-rat-dau-buon-trong-nghien-cuu-khoa-hoc-post245765.gd
