Bộ Giáo dục và Đào tạo đã công bố dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông ban hành kèm theo Thông tư số 06/2024/TT-BGDĐT. Ngày hết hạn lấy ý kiến là 23/10/2025.[1]
Dự thảo có một số nội dung mới, trong đó bổ sung quy định về liêm chính khoa học. Đây được xem là bước tiến quan trọng nhằm nâng cao tính minh bạch, trung thực và chuyên nghiệp cho một sân chơi học thuật vốn nhận được nhiều sự quan tâm trong những năm qua.
Quy định trách nhiệm giáo viên hướng dẫn, chấm dứt nạn “làm hộ, nghĩ hộ”
Dự thảo Thông tư có sửa đổi, bổ sung khoản 1 Điều 26 Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông, cụ thể như sau: “Người hướng dẫn nghiên cứu chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp trong nghiên cứu khoa học; bảo đảm yêu cầu đối với dự án dự thi theo các quy định tại Quy chế này”.
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, thầy Mai Văn Túc - giáo viên môn Vật lý, Trường Trung học phổ thông chuyên Khoa học Tự nhiên (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) bày tỏ: "Tôi cho rằng đây là bước ngoặt cần thiết và rất kịp thời.
Nhiều năm qua, các cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật dành cho học sinh phổ thông có nhiều nghi vấn về tình trạng dự án không do học sinh thực hiện mà mua ý tưởng, thuê người làm trọn gói, thậm chí “đặt hàng” từ các cơ sở nghiên cứu, dự án sao chép nguyên bản từ nước ngoài
Khi quy định buộc giáo viên hướng dẫn phải chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp, vai trò của giáo viên sẽ thay đổi căn bản: Không chỉ “giúp học sinh có giải”, mà phải bảo đảm tính trung thực, quá trình, và năng lực nghiên cứu thực sự của học sinh.
Mỗi giáo viên khi ký tên sẽ phải tự hỏi: “Dự án này có phản ánh năng lực thật của học sinh không?”. Đây chính là bước khởi đầu để cuộc thi trở lại đúng mục tiêu ban đầu - rèn luyện tư duy khoa học, kỹ năng nghiên cứu, và phẩm chất trung thực".
Nhiều năm gắn bó với cuộc thi, thầy Nguyễn Minh Tú - giáo viên tổ Vật lý - Công nghệ - Tin học, Trường Trung học phổ thông chuyên Chu Văn An (tỉnh Lạng Sơn) chia sẻ: “Việc quy định trách nhiệm của giáo viên hướng dẫn hứa hẹn tạo ra những chuyển biến tích cực ở nhiều cấp độ.
Trước hết, quy định góp phần tăng tính trung thực và chuyên nghiệp trong nghiên cứu khoa học học sinh, buộc giáo viên phải giám sát chặt chẽ quy trình thực hiện của học sinh, tránh tình trạng “làm thay” hoặc sử dụng nguồn tài liệu không rõ ràng.
Đồng thời, vai trò của người hướng dẫn cũng được nâng cao rõ rệt: không chỉ dừng lại ở việc góp ý, mà còn phải theo sát toàn bộ tiến trình nghiên cứu, phê duyệt ý tưởng, đảm bảo dự án có tính mới, tính thực tiễn và tuân thủ chuẩn mực học thuật.
Quan trọng hơn, quy định này ràng buộc trách nhiệm đạo đức nghề nghiệp của giáo viên. Nếu để xảy ra gian lận như đạo văn, làm giả dữ liệu hay “mua dự án”, người hướng dẫn cũng sẽ bị xem xét xử lý. Cách làm này giúp hạn chế đáng kể hiện tượng “dự án thuê” hoặc “đạo” ý tưởng vốn gây bức xúc dư luận.
Bên cạnh đó, quy định còn mở ra cơ hội để các Sở Giáo dục và Đào tạo chú trọng hơn công tác bồi dưỡng năng lực hướng dẫn nghiên cứu khoa học, đặc biệt là về liêm chính, phương pháp nghiên cứu, trích dẫn và đạo đức học thuật trong trường phổ thông”.
Cùng bàn luận về chủ đề này, thầy Nguyễn Văn Vĩ - giáo viên dạy Vật lý, STEM của Trường Trung học phổ thông Phan Huy Chú - Đống Đa (Hà Nội) bày tỏ: “Bộ Giáo dục và Đào tạo đang thể hiện quyết tâm rất rõ trong việc đưa cuộc thi nghiên cứu khoa học của học sinh lên vị thế mới.
Đây là tín hiệu tích cực, bởi nếu được tổ chức đúng hướng, cuộc thi sẽ không chỉ là nơi để các em thể hiện ý tưởng sáng tạo, mà còn là môi trường giáo dục nhân cách và tư duy trung thực khoa học. Tuy nhiên, để làm được điều đó, trước hết, chúng ta phải trả lời được câu hỏi: Thế nào là khoa học học sinh?.
Tôi đặc biệt ủng hộ quy định giáo viên hướng dẫn phải chịu trách nhiệm về liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp của dự án. Quy định này sẽ buộc giáo viên chúng tôi phải thay đổi cách làm. Chúng tôi không thể “làm thay” học sinh hay “gợi ý quá sâu” nữa, mà phải tập trung dạy các em cách tự sai và tự sửa.
Tôi luôn tin rằng, giá trị thật sự của giáo dục không nằm ở chỗ cho học sinh một kết quả hoàn hảo, mà nằm ở việc giúp các em biết đối mặt với sai lầm và điều chỉnh để tiến bộ. Khi nhìn nhận như vậy, cuộc thi nghiên cứu khoa học sẽ trở lại đúng bản chất - một quá trình học tập, không phải cuộc đua tranh giải thưởng”.
Theo thầy Vĩ, khoa học học sinh không nên bắt đầu từ những dự án hoành tráng hay mang tính trình diễn, mà phải bắt đầu từ sự yêu thích và tò mò tự nhiên của các em. Khi một học sinh đặt câu hỏi “vì sao” và muốn tự mình tìm cách trả lời, đó mới là khởi đầu của tinh thần khoa học. Nếu sản phẩm nghiên cứu chỉ nhằm mục đích đạt giải hay để làm đẹp hồ sơ, thì dù có quy trình bài bản đến đâu, giá trị giáo dục cũng bị giảm đi rất nhiều.
“Chúng tôi hướng dẫn học sinh theo triết lý “ba không, ba có”: không vì thành tích, không làm hộ, không nghĩ hộ; có sáng tạo, có tình yêu và có tầm nhìn chiến lược. Khi học sinh được học và thi trong tinh thần đó, các em được làm thật, thi thật, sáng tạo thật.
Đây chính là đích mà những quy định mới về liêm chính học thuật của Bộ Giáo dục và Đào tạo đang hướng tới là tạo ra môi trường học thuật trung thực, nơi học sinh được khuyến khích sai, được phép thử và được tự mình tìm ra câu trả lời” - thầy Vĩ chia sẻ.
Công khai các dự án được chọn cử dự thi cấp quốc gia ra sao?
Bên cạnh quy định về người hướng dẫn, dự thảo Thông tư cũng sửa đổi, bổ sung khoản 2 Điều 22 Quy chế Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia dành cho học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông, yêu cầu: “Công bố công khai các dự án được chọn cử dự thi cấp quốc gia”.
Theo thầy Nguyễn Minh Tú, việc công khai các dự án dự thi cấp quốc gia được xem là một bước tiến về tính minh bạch và trách nhiệm xã hội. Tuy nhiên, hình thức công khai cần được thực hiện có chọn lọc, đảm bảo hài hòa giữa quyền giám sát của cộng đồng và quyền sở hữu trí tuệ của học sinh.
Thầy Tú cho rằng, chỉ nên công khai các thông tin cơ bản như tên đề tài, lĩnh vực, tên học sinh, giáo viên hướng dẫn, tóm tắt nội dung nghiên cứu, trường và địa phương. Những dữ liệu chi tiết hay nội dung có khả năng đăng ký bản quyền, sáng chế cần được bảo mật.
Việc công khai có thể thực hiện qua Cổng thông tin của Bộ Giáo dục và Đào tạo hoặc trên trang riêng của Cuộc thi nghiên cứu khoa học, kỹ thuật cấp quốc gia, cho phép cộng đồng theo dõi, phản hồi hoặc báo cáo các dấu hiệu vi phạm đạo đức học thuật.
“Để củng cố hơn nữa tính liêm chính khoa học trong các cuộc thi, nhiều chuyên gia giáo dục cho rằng cần thiết lập quy trình kiểm định liêm chính khoa học bắt buộc, yêu cầu mỗi dự án nộp bản cam kết liêm chính của học sinh và giáo viên hướng dẫn, kèm theo báo cáo kiểm tra đạo văn qua các phần mềm chuyên dụng như Turnitin hoặc iThenticate.
Bên cạnh đó, việc tổ chức các lớp tập huấn ngắn hạn cho giáo viên và học sinh về đạo đức nghiên cứu, sở hữu trí tuệ, cách trích dẫn nguồn tài liệu cũng là giải pháp thiết thực. Đặc biệt, có thể xem xét thành lập Hội đồng đạo đức khoa học học sinh trực thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo, nhằm tiếp nhận, xử lý các tố cáo, vi phạm hoặc tranh chấp bản quyền.
Nhìn tổng thể, những điều chỉnh trong dự thảo Thông tư không chỉ nhằm hoàn thiện quy chế cuộc thi, mà còn thể hiện nỗ lực của ngành giáo dục trong việc xây dựng một môi trường nghiên cứu học sinh phổ thông minh bạch, công bằng và tôn trọng giá trị học thuật đích thực” - thầy Tú bày tỏ.
Thầy Nguyễn Văn Vĩ lại cho rằng, không nên chỉ dừng lại ở việc công bố tên đề tài hay kết quả đạt giải. Điều quan trọng hơn là cần công khai quá trình học sinh làm khoa học, cụ thể là nhật ký khoa học.
Thầy Vĩ chia sẻ: “Trong nhật ký ấy, học sinh ghi lại quá trình mình làm gì, gặp lỗi nào, sửa ra sao. Chính những trang nhật ký đó là minh chứng trung thực nhất về năng lực, thái độ và hành trình trưởng thành của các em. Nó nói lên tất cả, không cần biện minh, cũng không cần phô trương.
Tôi cũng nghĩ rằng, để nâng cao hơn nữa tính liêm chính trong cuộc thi, chúng ta cần thay đổi cách nhìn về “thất bại”. Một sản phẩm nghiên cứu không thành công vẫn có giá trị rất lớn nếu nó được công bố để người khác không lặp lại sai lầm tương tự. Thế giới có giải Ig Nobel, nơi người ta tôn vinh những nghiên cứu tưởng chừng “ngớ ngẩn” nhưng lại giúp khoa học tiến bộ nhờ tinh thần dám thử, dám sai. Tôi mong rằng, cuộc thi của chúng ta cũng sẽ trân trọng tinh thần đó.
Liêm chính khoa học, theo tôi, không chỉ là không gian lận hay không đạo văn, mà sâu xa hơn là dám trung thực với chính quá trình học của mình. Khi học sinh được làm thật, được quyền thất bại và được nhìn nhận công bằng, các em sẽ học được điều quý nhất từ khoa học - đó là lòng trung thực, tinh thần kiên trì và khả năng tư duy độc lập. Và chính khi ấy, cuộc thi nghiên cứu khoa học mới thực sự trở thành một môi trường giáo dục đúng nghĩa”.
Theo thầy Mai Văn Túc, cách công khai cần thực hiện khoa học và minh bạch là công khai danh sách, tóm tắt dự án, tên tác giả và giáo viên hướng dẫn, trường, phương pháp nghiên cứu và cam kết liêm chính.
Với các dự án đạt giải cao, cần đăng tải toàn văn báo cáo trên cổng thông tin chính thức của Bộ Giáo dục và Đào tạo để cộng đồng khoa học, giáo viên, sinh viên và xã hội phản biện. Đồng thời, cho phép phản hồi công khai từ chuyên gia độc lập hoặc cộng đồng nghiên cứu, biến cuộc thi thành diễn đàn học thuật thật sự, thay vì nơi “trình diễn hình thức”.
Thầy Túc cũng đề xuất 3 nhóm giải pháp để khôi phục liêm chính khoa học. Thứ nhất, cần đào tạo bắt buộc về liêm chính học thuật cho giáo viên hướng dẫn và học sinh trước khi tham gia cuộc thi; nội dung không chỉ dừng ở lý thuyết mà phải chỉ rõ các hành vi gian lận, cách phát hiện và phòng tránh.
Thứ hai, minh bạch hóa quy trình chấm thi bằng cách công khai danh sách giám khảo, lý lịch khoa học và mời các chuyên gia nghiên cứu thực hành tham gia phản biện.
Cuối cùng, cần ứng dụng công nghệ để kiểm soát gian lận, chẳng hạn sử dụng phần mềm kiểm tra đạo văn, yêu cầu nộp nhật ký nghiên cứu hoặc video ghi lại quá trình làm việc nhằm chứng minh tính chân thực của dự án.
Tài liệu tham khảo:
[1]https://moet.gov.vn/van-ban/vbdt/Pages/chi-tiet-van-ban.aspx?ItemID=1731
