Thời gian qua, Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam có tuyến bài viết về việc đầu tư mô hình trường công lập chất lượng cao, tiên tiến hiện đại của Hà Nội. Không ít ý kiến nhà đầu tư giáo dục, chuyên gia, đại biểu Quốc hội lo ngại rằng sự phát triển của mô hình này có thể tạo ra khoảng cách giữa các trường công lập, làm gia tăng bất bình đẳng trong hệ thống giáo dục quốc dân.
Chia sẻ với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, một cán bộ quản lý giáo dục đã có những phân tích chuyên sâu để chỉ ra những bất cập của mô hình này.
Theo vị này, mô hình trường chất lượng cao tại Việt Nam được kỳ vọng sẽ nâng cao chất lượng giáo dục về môi trường học tập tốt hơn. Tuy nhiên thực tế cho thấy mô hình đang đối mặt với nhiều bất cập, từ việc tạo ra phân tầng trong giáo dục, bất bình đẳng trong cơ hội tiếp cận giáo dục phổ thông và áp lực tài chính.
Với chủ trương miễn học phí cho toàn bộ các cấp học từ mầm non đến giáo dục phổ thông từ năm học 2025-2026, đã đến lúc cần có sự đánh giá và khắc phục ngay những mẫu thuẫn bất cập trong chính sách trường công lập chất lượng cao hiện nay.
Chính sách miễn học phí – bước tiến mới của giáo dục Việt Nam
Chính sách miễn học phí đối với học sinh phổ thông công lập, hướng đến mục tiêu đảm bảo giáo dục phổ cập và giảm gánh nặng kinh tế cho các gia đình, có thể nói đây là bước tiến quan trọng trong chiến lược phát triển giáo dục quốc gia, phù hợp với định hướng xã hội chủ nghĩa tiến tới dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh.
Chính sách miễn học phí được ban hành trên cơ sở đã được quy định trong Hiến pháp Việt Nam, Luật Giáo dục sửa đổi năm 2019, và các Nghị quyết của Trung ương. Việc thực hiện chính sách này không chỉ đảm bảo quyền tiếp cận giáo dục của mọi công dân, giảm bớt chênh lệch cơ hội học tập giữa các vùng miền, khuyến khích đầu tư vào chất lượng giáo dục thay vì tập trung vào học phí, mà còn phù hợp với cam kết của Việt Nam trong các công ước quốc tế về quyền trẻ em và giáo dục.
Bất cập trong hệ thống các trường công lập chất lượng cao hiện nay
Việc thu học phí cao tại trường công lập chất lượng cao và các quy định tuyển chọn gắt gao trong trong khi các trường đã được đầu tư từ ngân sách chính là tiền thuế của dân đã dẫn đến các mâu thuẫn chính sách, vi phạm nguyên tắc công bằng trong tiếp cận giáo dục và làm gia tăng gánh nặng tài chính cho người dân.
Mâu thuẫn về tính công bằng và bình đẳng trong tiếp cận giáo dục: Tính công bằng trong giáo dục là đảm bảo mọi cá nhân, không phân biệt hoàn cảnh kinh tế, địa lý, hay xã hội, đều có cơ hội tiếp cận và hưởng thụ một nền giáo dục chất lượng.
Công bằng không chỉ dừng lại ở cơ hội tiếp cận (ai cũng có thể đến trường) mà còn bao gồm công bằng về kết quả (mọi người đều có điều kiện phát huy tối đa năng lực bản thân). Học phí cao tại các trường công chất lượng cao tạo ra rào cản tài chính, khiến học sinh nghèo, gia đình khó khăn không thể tiếp cận.
Hệ thống này tạo ra sự phân hóa giàu-nghèo trong giáo dục, mâu thuẫn với chủ trương, mục tiêu của giáo dục công.
Mâu thuẫn với nguyên tắc sử dụng ngân sách công: Các trường này được đầu tư từ tiền thuế của toàn dân, nhưng chỉ phục vụ cho nhóm học sinh có điều kiện kinh tế, vi phạm nguyên tắc công bằng trong sử dụng nguồn lực công.
Luật Ngân sách Nhà nước: Ngân sách phải được quản lý công khai, minh bạch và sử dụng vì lợi ích chung, không vì lợi ích cục bộ. Từ đó, tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các trường công lập và với các trường tư thục.
Sự tồn tại của các trường công chất lượng cao với học phí cao tạo ra mô hình giáo dục lai tạp giữa giáo dục công lập và giáo dục tư thục, gây khó khăn trong quản lý và kiểm soát chính sách.
Các trường tư thục không được nhận ngân sách nhà nước, nhưng vẫn phải cạnh tranh với các trường công lập chất lượng cao được hỗ trợ tài chính. Điều này làm mất cân bằng giữa hai hệ thống và có thể khiến nhiều trường tư thục nhỏ gặp khó khăn.
Khi trường công chất lượng cao thu học phí cao không được kiểm soát, các trường tư thục cũng có xu hướng tăng học phí theo. Điều này khiến chi phí giáo dục trở thành gánh nặng tài chính lớn cho người dân.
Tại sao các nước trên thế giới không xây dựng chính sách "trường công chất lượng cao"?
Các nước có nền giáo dục phát triển tiến bộ thì hoàn toàn không tồn tại kiểu loại hình trường công lập chất lượng cao. Điều này xuất phát từ các chính sách cơ bản của các nước đó như sau:
Quan điểm giáo dục bình đẳng và phổ quát: Giáo dục là quyền cơ bản: Các quốc gia phát triển, đặc biệt là các nước châu Âu và Bắc Âu luôn coi giáo dục là quyền cơ bản của mọi công dân, không phải là đặc quyền của một nhóm tinh hoa. Do đó, mọi học sinh đều được hưởng nền giáo dục có chất lượng ngang nhau mà không phân biệt địa vị xã hội hay năng lực học tập hoặc vùng miền.
Không tạo ra sự phân tầng: Họ cho rằng việc xây dựng "trường công chất lượng cao" sẽ dẫn đến phân tầng xã hội, tạo ra sự bất bình đẳng và kỳ thị ngầm giữa học sinh học trường thường và trường "đặc biệt".
Chính sách tài trợ đồng đều và toàn diện: Phân bổ ngân sách công bằng: Chính phủ đầu tư đồng đều vào tất cả các trường công, từ cơ sở vật chất, đội ngũ giáo viên đến chương trình học, đảm bảo không có sự chênh lệch quá lớn giữa các trường trong cùng một địa phương hoặc ở thành phố và vùng nông thôn.
Chú trọng giáo dục hòa nhập: Tất cả học sinh, bao gồm cả học sinh có nhu cầu đặc biệt (khuyết tật, nhập cư, hoàn cảnh khó khăn), đều được học trong môi trường chung với các hỗ trợ phù hợp.
Tập trung phát triển giáo viên và chương trình học: Chất lượng giáo viên đồng nhất. Các quốc gia này đặt ra tiêu chuẩn cao cho giáo viên và liên tục bồi dưỡng chuyên môn để đảm bảo giáo viên ở bất kỳ trường nào cũng giảng dạy tốt.
Chương trình học linh hoạt và cá nhân hóa: Chương trình giáo dục tập trung vào phát triển toàn diện, không chỉ học thuật mà còn cả kỹ năng sống, tư duy sáng tạo, và hạnh phúc tinh thần.
Tránh áp lực thi cử và cạnh tranh không lành mạnh: Không thi tuyển, đánh giá vào các cấp học cơ bản. Ở Bắc Âu, học sinh không phải thi tuyển vào các trường tiểu học và trung học. Điều này giúp giảm áp lực, tạo môi trường học tập bình đẳng cho tất cả học sinh.
Đánh giá theo quá trình, không xếp hạng: Việc đánh giá học sinh dựa trên sự tiến bộ cá nhân thay vì so sánh thứ hạng giúp tránh áp lực thành tích và tôn trọng sự phát triển riêng của từng em.
Một vài khuyến nghị
Qua phân tích và so sánh với các nền giáo dục tiến bộ trên thế giới cùng những quan tâm đối với các chính sách và các nguyên tắc về giáo dục đào tạo của Đảng và Nhà nước ta, để triển khai chủ trương miễn toàn bộ học phí các cấp học mầm non, phổ thông của năm học tới, thiết nghĩ vai trò của Bộ Giáo dục và Đào tạo cần có sự rà soát đánh giá và có giải pháp tồn tại hay không tồn tại đối với loại hình này.
Và nếu tiếp tục duy trì trường công chất lượng cao thì cần phải rõ nguyên tắc nào để xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính đúng và phù hợp cho các trường công lập, nhằm đảm bảo nguồn lực để duy trì chất lượng mà không phụ thuộc vào học phí.
