Tháng 3/2025, Tiến sĩ Phạm Hiệp, Viện trưởng Viện nghiên cứu Giáo dục và Chuyển giao tri thức, Trường Đại học Thành Đô đã xuất bản cuốn sách có tiêu đề “Để vượt qua ‘81 kiếp nạn’ của nghiên cứu sinh” - được cho là cuốn sách “chữa lành” đầu tiên dành cho nhà nghiên cứu nói chung và nghiên cứu sinh nói riêng.
Đối với học viên, nhiều khi nút thắt to hơn lại nằm ngoài học thuật
Chia sẻ về hành trình viết cuốn sách có cái tên đầy thách đố “Để vượt qua 81 ‘kiếp nạn’ của nghiên cứu sinh”, Tiến sĩ Phạm Hiệp cho hay khởi sự của cuốn sách này là từ năm 2017, khi bản thân nghỉ việc ở một trường công, chính thức khởi nghiệp với Chương trình Huấn luyện nghiên cứu trong khoa học xã hội (Research Coach in Social Sciences - RCISS).
Nói đơn giản thì RCISS là một khóa “học thêm” dành cho các bạn muốn nâng cao kỹ năng nghiên cứu khoa học xã hội nhằm đáp ứng các yêu cầu ngày càng cao của việc học thạc sĩ và tiến sĩ trong và ngoài nước. Bên cạnh đó, anh Hiệp còn có thêm các buổi tư vấn riêng với học viên của mình về các nội dung như xin học bổng du học, chọn thầy, chọn trường cũng như xử lý các khúc mắc liên quan trong quá trình học và nghiên cứu
“Khi tư vấn hay chia sẻ bên lề với các bạn học viên, tôi nhận ra nút thắt to hơn với học viên của mình có khi lại nằm ngoài học thuật, ví như:
Hầu hết giảng viên trẻ thì băn khoăn về định hướng nghề nghiệp, phát triển cá nhân trong môi trường khoa học liên tục biến động.
Các học viên lớn tuổi hơn (ví dụ là doanh nhân, công chức nhà nước… đi học tiến sĩ) không biết mình có nên chuyển nghề vào hẳn khối giáo dục hay vẫn chỉ dừng ở mức thỉnh giảng.
Và vô số trăn trở nằm ngoài chuyên môn: đảm bảo kinh tế, danh dự với gia đình, sức khỏe suy giảm,… Dù tôi cũng có nhiều trải nghiệm khó nói như vậy khi còn là nghiên cứu sinh, nhưng tập hợp các vấn đề tâm lý cần “chữa lành” của giới nghiên cứu viên này đa dạng đến mức tôi vẫn phải kinh ngạc.
Hiện tượng những rào cản tâm lý trên, dù ngày một phình lên (tỷ lệ thuận với sự phát triển của giới học thuật ở Việt Nam), mà vẫn chưa được xướng tên, vẫn âm ỉ dừng lại ở những buổi nói chuyện 1 - 1 ở RCISS làm tôi nghĩ rằng đây là một hiện tượng xã hội cần phải lên tiếng, cần phải được viết ra”.
Đầu tiên, Tiến sĩ Phạm Hiệp đăng các câu chuyện nhỏ trên Facebook cá nhân hoặc bài phân tích ngắn trên báo chí. Sự phản hồi tích cực của dư luận thể hiện đúng điều mà tác giả trăn trở rằng chúng ta thiếu một diễn đàn đủ lớn và nghiêm túc cho “sức khỏe tinh thần” chung của cộng đồng nghiên cứu.
Đó là nguồn động viên để Tiến sĩ Hiệp tập hợp các bài trên thành một hệ thống hoàn chỉnh – cuốn sách "chữa lành” đầu tiên dành cho nghiên cứu sinh ở Việt Nam với tên gọi “Để vượt qua 81 ‘kiếp nạn’ của nghiên cứu sinh”.
Chia sẻ thêm, Tiến sĩ Phạm Hiệp nhận định, nghiên cứu sinh thường có độ tuổi từ 25-40, đây là lứa tuổi lập nghiệp. Họ gặp đủ va vấp và tổn thương như mọi người trẻ khác, nhưng xã hội lại bị mặc định rằng họ đang ở trong tháp ngà, chỉ cần lo sách vở mà thôi.
Thêm nữa, nghiên cứu sinh thì thường là thầy giáo mà với văn hóa Việt Nam, vị thế của người thầy rất cao. Ta thường nghĩ thầy là người đi giải quyết vấn đề cho người khác, chứ thầy sẽ chẳng vướng bận vấn đề gì.
Hai chuẩn định văn hóa đó thành một vòng xoáy làm nghiên cứu sinh không dám nói ra, hoặc tự lờ đi vấn đề của mình. Càng để lâu, vấn đề càng chồng chất.
Một ví dụ thường thấy là thu nhập của giảng viên hiện nay vẫn thấp so với các sàn thu nhập chung của các ngành đòi hỏi tri thức (luật sư, bác sỹ, chuyên gia tài chính,…). Lương trung bình của giảng viên có bằng tiến sĩ hiện nay chỉ khoảng 15-20 triệu/tháng làm không ít nghiên cứu sinh hoang mang trong thầm lặng.
Là người đồng hành theo sát các nghiên cứu sinh, Tiến sĩ Phạm Hiệp nhận ra nỗi ngượng ngập ấy. Thu nhập là việc hoàn toàn phải thảo luận công khai chứ không phải che giấu vì ngại ảnh hưởng đến hình ảnh “người thầy”.
Nghiên cứu như một nghề
Đề cập đến tên cuốn sách, Tiến sĩ Phạm Hiệp bày tỏ: “Bản thân tên sách đã là một ẩn dụ. Hình ảnh gốc (81 kiếp nạn) không phải của tôi, mà của một đồng nghiệp từ Đại học Quốc gia Hà Nội. Đồng nghiệp này viết trên Facebook, phàn nàn rằng thủ tục hành chính dành cho nghiên cứu sinh tại Việt Nam chả khác gì “81 kiếp nạn”.
Cộng hưởng với ý này, tôi viết một bài nói về “81 kiếp nạn” của nghiên cứu sinh du học ở nước ngoài: ngoài hành chính còn có cả chuyên môn; còn cả sống xa nhà, sốc văn hóa, khó hội nhập. Cộng hưởng hai bài lại, ta có một bức tranh rõ nét và rộng lớn của “81 kiếp nạn” cho nghiên cứu sinh, dù là trong nước hay quốc tế.
Khi viết cuốn này, với tinh thần “chữa lành”, tôi viết thêm bài “Để vượt qua”. Thế là có tiêu đề sách như vậy”.
Khi phóng viên băn khoăn rằng, cuốn sách dù mỏng nhưng nó chứa đựng một lượng thông tin lớn, trải dài đến khoảng 10 năm đời người (01 năm trước tiến sĩ + 4 năm tiến sĩ + 5 năm hậu tiến sĩ), đa dạng các vấn đề từ học thuật đến hành xử. Tại sao anh lại chọn cả ba quãng đường lớn như vậy cùng lúc: trước – trong – sau tiến sĩ, chứ không phải thành ba cuốn sách nhỏ thì Tiến sĩ Phạm Hiệp chia sẻ rằng: “Bởi cuốn sách trùng với hành trình nghiên cứu của tôi. Khi tôi chốt kế hoạch hoàn thành cuốn sách này, tôi vừa tốt nghiệp tiến sĩ được 5 năm. Bản thân tôi học nghiên cứu sinh rất vất vả, do chuyển từ khoa học tự nhiên sang khoa học xã hội, nên mất tới 6 năm học tiến sĩ.
Với quan sát của tôi, thì hành trình bắt đầu nghiên cứu không phải 1 năm trước như bạn nói mà thường là 3-5 năm. Đó là lúc người học đấu tranh nội tâm nhất, không chỉ vấn đề trình độ, mà còn là tài chính, sự nghiệp đam mê, gia đình… Những dằn vặt rất người, rất đời ấy sẽ để lại dấu ấn dù người học có tiếp tục học lên bậc nghiên cứu sinh hay không.
Đi tiếp bốn năm nghiên cứu sinh hẳn là khó khăn. Nhưng khi cầm được tấm bằng rồi, mọi thứ tưởng như viên mãn cả, hóa ra không phải. Tôi nhận ra 5 năm hậu tiến sĩ mới thực sự đặt ra thử thách hà khắc nhất: Mình có thực sự trở thành nhà nghiên cứu độc lập được không?
Áp lực học thuật đó đi kèm với áp lực xã hội. Cơ quan, gia đình cho phép mình toàn tâm với sách vở 4 năm nghiên cứu sinh, giờ là lúc anh cống hiến bù. Anh phải kiêm nhiệm quản lý, hành chính ở trường, anh phải đem tiền về nhà nuôi vợ con vì anh là tiến sĩ rồi mà. Nhưng thực ra lúc đó mới là lúc bản thân hoang mang, cô đơn, và khó khăn nhất.
Tổng hành trình trong cuốn sách phải khoảng 15 năm với những kiếp nạn có liên hệ sâu xa, mật thiết với nhau trong việc định hình tôi là ai trong con đường học thuật chuyên nghiệp. Tôi mong các bạn nhìn thấy cả con đường dài như vậy để sẵn sàng “vững tay chèo””.
“Không chúc bạn thuận buồm xuôi gió”
Cuốn sách này gây ngạc nhiên từ trang đầu, các "kiếp nạn" hiện ra từ khi gửi hồ sơ, giao tiếp với giáo sư hướng dẫn cho đến kiếp nạn xin tài chính, nộp kịp hạn đến đấu tranh giành học bổng, Tiến sĩ Phạm Hiệp cho rằng, những điều này ai trong nghề cũng đều biết cả, nhưng chẳng qua bản thân anh là người đầu tiên đặt ra vấn đề rành mạch mà thôi.
"Trên thế giới, nghề nghiên cứu không còn là cộng đồng chuyên môn, mà là thị trường lao động có cạnh tranh, đào thải đầy khắc nghiệt. Việt Nam vẫn còn là mảnh đất học thuật tương đối “hiền hòa”.
Nghiên cứu sinh chỉ có tỷ lệ tốt nghiệp nhất định, ngay cả người tốt nghiệp rồi cũng chưa chắc chốn dung thân. Ở nước ngoài, hậu tiến sĩ xong phải lên được Phó Giáo sư mới mong có biên chế (tại Việt Nam thì Thạc sĩ đã có thể có biên chế). Nếu cứ mãi tiến sĩ thì 2-3 năm lại phải chuyển trường công tác, tôi biết có người bị vợ bỏ vì vợ chán cảnh nay đây, mai đó không cố định được chỗ ở.
Khi thành Phó Giáo sư rồi mà không xin được dự án thì cũng thành người vô hình trong trường. Không có dự án thì không có thêm thu nhập, tức là không có tiền về thăm quê. Tôi biết có người là giảng viên ở nước ngoài khi ba mẹ mất còn không đủ tiền mua vé máy bay cho cả nhà về chịu tang.
Những cái khốc liệt ấy, ai trong ngành cũng biết. Tôi đưa vào sách nhiều câu chuyện có thật nhưng tôi thấy vẫn chưa đủ. Đáng lẽ phải có những câu chuyện và chiến lược riêng với từng ngành. Khi thông tin nhiều và sinh động, các bạn trẻ sẽ hình dung đầy đủ hơn, sẽ bớt hỏi vu vơ trên mạng xã hội mà sẵn sàng nhập cuộc (hoặc không) với tâm thế chủ động hơn.
Tôi nghĩ rằng những người đi trước, ngoài nói cái hay cái đẹp, cũng phải có nghĩa vụ nói với đồng nghiệp trẻ cái khó khăn đắng cay của nghề.
Tôi rất thích câu nói của Giáo sư Ngô Bảo Châu: “cả những đắng cay cũng nằm trong hạnh phúc”. Tôi viết trong tâm thế đó, để làm sao các bạn trẻ nhìn thấy từ đắng cay của nghề nghiên cứu vẫn thấy cái đẹp đẽ. Cái nhìn thấu suốt ấy giúp các bạn phát triển bền vững và gắn bó với nghề hơn”.
Thế nên tôi chốt phần cuốn sách bằng lời của nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến dành tặng Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp: “Tôi không chúc bạn thuận buồm xuôi gió.”. Như người đi thuyền ra biển lớn, chỉ khi đi qua giông bão thì nhà văn hay nhà nghiên cứu mới cập được bến bờ. Cuốn sách này của tôi như là một tay chèo tặng các bạn nghiên cứu sinh; còn chèo là việc của các bạn", Tiến sĩ Phạm Hiệp chia sẻ.
Tác giả Phạm Hiệp tốt nghiệp tiến sĩ ngành quản trị kinh doanh quốc tế tại Trường Đại học Văn hóa Trung Hoa, Đài Loan, Trung Quốc. Từ năm 2017, ông sáng lập Chương trình Research Coach in Social Sciences, đã đào tạo/huấn luyện hơn 2.000 nhà nghiên cứu trẻ. Trong số đó, khoảng 150 học viên đã có công bố quốc tế SSCI/Scopus và gần 200 học viên nhận học bổng, theo học và tốt nghiệp thạc sĩ và tiến sĩ, postdoc tại các đại học uy tín trong nước và quốc tế. Năm 2022, ông nhận giải thưởng thường niên dành cho nhà khoa học xuất sắc của Hiệp hội Giáo dục so sánh và quốc tế - Mạng lưới Du học và Sinh viên Quốc tế (Comparative and International Education Society - The Study Abroad and International Student).
