Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Nguyễn Quang Hồng sinh năm 1940, quê ở tại huyện Duy Xuyên, Quảng Nam (cũ), nay là thành phố Đà Nẵng; nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, nguyên Chủ tịch Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống, nguyên Ủy viên Hội đồng Giáo sư Nhà nước, nguyên Chủ tịch Hội đồng Giáo sư ngành Ngôn ngữ học, nguyên Ủy viên Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia đã từ trần vào 16 giờ 59 phút ngày 7/10/2025, hưởng thọ 86 tuổi.
Lễ viếng Giáo sư Nguyễn Quang Hồng diễn ra từ 9-10h ngày 9/10, lễ truy điệu từ 10h-10h30 cùng ngày tại Nhà tang lễ Quốc gia, số 5 Trần Thánh Tông, Hà Nội. Lễ An táng được tổ chức cùng ngày tại Công viên Vĩnh Hằng, Yên Kỳ, Hà Nội.
Nhà nghiên cứu tận tụy, cả một đời cống hiến cho ngôn ngữ nước nhà
Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Nguyễn Quang Hồng là một nhà khoa học uyên bác trong lĩnh vực ngôn ngữ học và nghiên cứu Hán Nôm. Ông đã ra mắt nhiều công trình, tiêu biểu như Văn khắc Hán Nôm Việt Nam (1992), Âm tiết và loại hình ngôn ngữ (1994), Di văn chùa Dâu (1996), Tự điển chữ Nôm (2006), Khái luận văn tự học chữ Nôm (2008), Tự điển chữ Nôm dẫn giải (2014).
Chia sẻ với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Văn Lam - Tổng thư ký Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, vừa là học trò, vừa là đồng nghiệp của Giáo sư Nguyễn Quang Hồng cho biết, thầy Hồng tham gia sinh hoạt tại Hội Ngôn ngữ học Việt Nam ngay từ những ngày đầu thành lập (năm 1990).
Từ năm 2000 đến 2007, giáo sư đảm nhiệm cương vị Chủ tịch Hội Ngôn ngữ học Việt Nam. Trên cương vị này, Giáo sư Nguyễn Quang Hồng đã có nhiều đóng góp quan trọng, góp phần củng cố và phát triển hoạt động của Hội, đưa các hoạt động chuyên môn đi vào nề nếp, hiệu quả. Từ đó, Hội Ngôn ngữ học Việt Nam trở thành mái nhà chung của các nhà ngôn ngữ học, giáo viên Ngữ văn và những người yêu thích ngôn ngữ học.
Cũng trong thời gian này, giáo sư cùng Ban Chấp hành Hội đã duy trì tổ chức Hội thảo Ngữ học Trẻ định kỳ vào mùa Xuân hàng năm, đồng thời tổ chức nhiều hội thảo, tọa đàm khoa học chuyên đề về ngôn ngữ và ngôn ngữ học.
Ngoài ra, thầy Hồng còn tích cực tham gia nghiên cứu khoa học, thực hiện nhiệm vụ tư vấn, phản biện hàng năm như tham gia đánh giá, phản biện chương trình và sách giáo khoa năm 2000, đóng góp thiết thực cho sự nghiệp giáo dục nước nhà.
Trong giai đoạn 1995 - 2005, Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Nguyễn Quang Hồng kiêm nhiệm chức vụ Tổng Biên tập Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống. Ở cương vị này, ông đã góp phần quan trọng trong việc đưa hoạt động của Tạp chí đi theo đúng tinh thần của một ấn phẩm khoa học chuyên ngành. Dưới sự lãnh đạo của giáo sư, Tạp chí đã chuyển mình từ một tạp chí mang tính “thông tin” sang tạp chí mang tính “khoa học chuyên ngành”, đồng thời vẫn giữ được nét gần gũi và chất “đời sống” đặc trưng.
Cũng theo Tiến sĩ Phạm Văn Lam, Giáo sư Nguyễn Quang Hồng có nhiều đóng góp xuất sắc cho sự nghiệp nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ học, Hán Nôm ở Việt Nam. Ông đã kinh qua các vị trí công tác chính thức tại Trường Đại học Sư phạm Vinh (nay là Trường Đại học Vinh) và Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Ông cũng là giáo sư thỉnh giảng, diễn giả được mời tới chia sẻ tại nhiều trường đại học, hội thảo khoa học trong và ngoài nước, góp phần lan tỏa tri thức và tình yêu đối với tiếng Việt, Hán Nôm đến nhiều thế hệ học giả, sinh viên.
Trong nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ học, thầy Hồng có những đóng góp quan trọng trong việc làm rõ đặc trưng loại hình ngôn ngữ không biến hình (đơn tiết, đơn lập) của tiếng Việt. Đóng góp của ông trong lĩnh vực này được thể hiện tập trung ở hai công trình quan trọng là Âm tiết và Loại hình ngôn ngữ (1994) và Âm tiết tiếng Việt và Ngôn từ thi ca (2017).
Trong công trình Âm tiết và Loại hình ngôn ngữ, xuất phát từ thực tiễn tiếng Việt, thay vì áp đặt những lý thuyết vốn được xây dựng trên cơ sở các ngôn ngữ biến hình Âu châu, ông không đi theo hướng “âm tố bản vị” của Âu châu, mà đi theo hướng “âm tiết bản vị”, từ đó xây dựng lý thuyết khoa học “âm vị học âm tiết” dành cho những ngôn ngữ đơn lập, âm tiết tính như tiếng Việt, tiếng Hán.
Trong công trình Âm tiết tiếng Việt và Ngôn từ thi ca, ông nghiên cứu những vấn đề của ngôn từ thi ca trên bình diện ngữ âm, qua đó tìm mối liên hệ giữa âm thanh và ý nghĩa, xác định những giá trị mỹ cảm từ những biểu hiện ngữ âm trong tác phẩm thi ca tiếng Việt.
Trong nghiên cứu và giảng dạy Hán Nôm, Giáo sư Nguyễn Quang Hồng đã có nhiều đóng góp lớn trong việc tổ chức nghiên cứu chữ Nôm tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm một cách bài bản. Ông đã thúc đẩy việc nghiên cứu Hán Nôm theo cả 3 hướng: Văn tự học Hán Nôm, Văn bản học Hán Nôm và Văn tịch học Hán Nôm.
Với tinh thần đặt chữ Nôm của người Việt trong bối cảnh chung của các văn tự phái sinh từ chữ Hán, ông đã nêu bật những nét tương đồng và khác biệt giữa các hệ thống chữ viết này, đồng thời khảo luận chi tiết về nguồn gốc và sự hình thành chữ Nôm; phân tích, hệ thống hóa các cấu trúc hình thể và cấu trúc chức năng của chữ Nôm; xem xét vai trò của chữ Nôm trong đời sống văn hóa xã hội của người Việt xưa và nay. Từ đó, ông đã tạo nên một cơ sở lý luận vững chắc cho việc tiếp tục nghiên cứu chữ Nôm theo hướng văn tự học, đồng thời đặt nền tảng cho công tác biên soạn từ điển chữ Nôm một cách hệ thống và thỏa đáng hơn cho sau này.
Kết quả nghiên cứu này được thể hiện trong cuốn chuyên luận Khái luận văn tự học chữ Nôm (2008), tác phẩm đã được trao Giải thưởng Nhà nước về Khoa học và Công nghệ. Mặt khác, ông có những đóng góp to lớn trong việc biên soạn và hệ thống hóa chữ Nôm qua các tự điển, là chủ biên công trình Tự điển chữ Nôm (2006). Đặc biệt, công trình Tự điển chữ Nôm dẫn giải (2014) của cá nhân ông đã được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ.
Ngoài ra, giáo sư cũng có nhiều đóng góp kịp thời trong việc mã hóa chữ Nôm theo chuẩn Unicode quốc tế, góp phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn tự dân tộc trong kỷ nguyên số.
Với những cống hiến của mình, Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Nguyễn Quang Hồng đã được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học và công nghệ năm 2022, Giải thưởng Nhà nước về khoa học và công nghệ năm 2017, Giải Vàng - Sách hay năm 2007 của Hội Xuất bản sách Việt Nam (nay là Giải thưởng Sách Quốc gia), giải thưởng Balaban năm 2009 của Hội Bảo tồn di sản chữ Nôm - Mỹ, và nhiều giải thưởng cao quý khác.
Nhà giáo tâm huyết, bao dung, là tấm gương sáng về nhân cách và đạo đức khoa học
Với cương vị là một người thầy, Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Nguyễn Quang Hồng đã để lại cho học trò của mình nhiều ấn tượng khó quên.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Tuấn Cường - Viện trưởng Viện nghiên cứu Hán Nôm, cũng là học trò hiếm hoi được Giáo sư Nguyễn Quang Hồng hướng dẫn cả bậc thạc sĩ và tiến sĩ xúc động chia sẻ: “Thầy Hồng vốn có tư chất thông minh, ham học, lại được đào tạo bài bản và lâu dài tại những trung tâm học thuật lớn của thời bấy giờ ở Trung Quốc và Liên Xô. Nhờ đó, thầy đã thâu thái (thu lượm, góp nhặt - theo từ điển tiếng Việt - PV) được tinh hoa tri thức của cả phương Đông và phương Tây.
Các công trình nghiên cứu của thầy mang tính lý thuyết cao, vấn đề nghiên cứu được triển khai một cách logic, hệ thống, với lối hành văn chặt chẽ, khoa học, sang trọng và hấp dẫn.
Thầy Hồng không chỉ là một nhà khoa học uyên bác, mà còn là một nhà giáo tận tụy, bao dung, là tấm gương sáng về nhân cách và đạo đức khoa học.
Thầy từng giảng dạy Hán Nôm và ngôn ngữ học ở nhiều bậc học, từ cử nhân đến tiến sĩ, tại nhiều cơ sở đào tạo trong và ngoài nước, trong đó có không ít học trò là người nước ngoài. Với học trò, thầy Hồng không chỉ truyền đạt tri thức chuyên môn mà còn lan tỏa tình yêu đối với văn hiến Việt Nam, niềm say mê khám phá và ý thức gìn giữ tiếng Việt, chữ Nôm - những giá trị mà thầy suốt đời trân trọng và cống hiến để bảo tồn.
Thầy Hồng đã để lại ấn tượng sâu sắc cho nhiều học trò, Phó Giáo sư, Tiến sĩ John Phan (Đại học Columbia, Hoa Kỳ) cũng từng viết về thầy: Thầy Nguyễn Quang Hồng đã dìu dắt, giảng dạy và ảnh hưởng đến nhiều thế hệ học giả về chữ Nôm và văn học Việt Nam trên khắp thế giới. Chúng tôi mãi mãi ghi nhớ kiến thức, sự kiên nhẫn và những lời dạy của thầy”.
Trong khi đó, Tổng thư ký Hội Ngôn ngữ học Việt Nam nhớ lại: “Tôi có nhiều kỷ niệm đáng nhớ với thầy Hồng. Vào đầu những năm 2000, tuy khi đó chưa được học với thầy, nhưng tôi đã mạnh dạn tìm gặp thầy vài lần để nhờ giúp các cụ ở quê đọc chữ Nôm, viết chữ Nho cho nhà thờ, đình, chùa... Thầy Hồng đã rất nhiệt tình, trách nhiệm và vô tư giúp đỡ, không hề có khoảng cách hay sự quan cách.
Sau này, khi có cơ duyên được học và làm việc cùng thầy, tôi càng cảm nhận rõ hơn sự thân tình, nghiêm cẩn và tinh thần trách nhiệm trong con người ông. Thầy luôn quan tâm, sẵn lòng hỗ trợ các nhà nghiên cứu trẻ. Tôi đặc biệt ấn tượng với cách làm việc chu toàn, tính cách cởi mở nhưng nguyên tắc, cùng cách ứng xử đầy cân bằng và luôn tôn trọng người khác của thầy”.
Tiến sĩ Phạm Văn Lam cũng bày tỏ nỗi tiếc thương sâu sắc trước sự ra đi của Giáo sư Nguyễn Quang Hồng: “Với những đóng góp xuất sắc và dấu ấn sâu đậm mà Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Nguyễn Quang Hồng đã dành cho Hội Ngôn ngữ học Việt Nam, cũng như cho công tác nghiên cứu và giảng dạy ngôn ngữ học, Hán Nôm, sự ra đi của ông là mất mát lớn đối với ngành ngôn ngữ học nước nhà.
Thầy ra đi, chúng tôi mất đi một bậc tiền bối tâm huyết, uy tín, uyên bác và nhiều cống hiến. Tuy vậy, tôi tin rằng những giá trị mà thầy đã dày công vun đắp sẽ tiếp tục được các thế hệ sau kế thừa và phát triển, tiếp nối tinh thần học thuật và lòng yêu nghề mà ông để lại”.
