Trong những năm gần đây, số lượng lớn học sinh không xét tuyển đại học khiến nhiều người chú ý. Theo thống kê từ Bộ Giáo dục và Đào tạo, trong tổng số hơn 1,16 triệu thí sinh dự thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2025, có khoảng 310.489 thí sinh (chiếm gần 27%) không đăng ký xét tuyển vào đại học, cao đẳng. Ngược lại, có 849.544 thí sinh đăng ký (chiếm 73,23%). Điều này có nghĩa là, trung bình cứ gần 04 thí sinh thi tốt nghiệp thì có 01 thí sinh từ chối xét tuyển đại học.
Thực trạng này đang có xu hướng giảm dần: từ 36% năm 2022, xuống 34% năm 2023, 31% năm 2024 và còn 27% vào năm 2025 [1]. Theo các chuyên gia, số lượng lớn học sinh không xét tuyển đại học là điều bình thường và phù hợp với nền giáo dục phổ thông.
Mục tiêu của giáo dục phổ thông
Mục tiêu của giáo dục phổ thông là trang bị cho học sinh kiến thức, kỹ năng cơ bản và định hướng nghề nghiệp đa dạng để các em có thể tiếp tục học lên cao hoặc tham gia vào thị trường lao động. Giáo dục phổ thông không đặt mục tiêu 100% học sinh phải vào đại học.
Thứ nhất, theo Luật Giáo dục 2019 (Luật số 43/2019/QH14), khoản 1 Điều 9 quy định: “Giáo dục phổ thông nhằm phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo; hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Khoản 4 nhấn mạnh thêm mục tiêu đó: “Giáo dục trung học phổ thông nhằm trang bị kiến thức công dân; bảo đảm cho học sinh củng cố, phát triển kết quả của giáo dục trung học cơ sở, hoàn thiện học vấn phổ thông và có hiểu biết thông thường về kỹ thuật, hướng nghiệp; có điều kiện phát huy năng lực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.
Thứ hai, theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018 (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo), Chương trình tổng thể cũng cụ thể hóa mục tiêu này: “Chương trình giáo dục trung học phổ thông giúp học sinh tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân, khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời, khả năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích, điều kiện và hoàn cảnh của bản thân để tiếp tục học lên, học nghề hoặc tham gia vào cuộc sống lao động, khả năng thích ứng với những đổi thay trong bối cảnh toàn cầu hoá và cách mạng công nghiệp mới”.
Những nguyên nhân học sinh từ chối học đại học
Thực tế, nhiều nguyên nhân đan xen khiến học sinh không lựa chọn học đại học. Mỗi học sinh có quyền chọn hướng đi riêng phù hợp với năng lực, sở thích và hoàn cảnh. Có thể có các nguyên nhân chính sau đây:
Thứ nhất là định hướng và lựa chọn đa dạng của học sinh. Ngày nay, với công nghệ thông tin phát triển, nhiều học sinh nhận ra học đại học không phải là con đường duy nhất dẫn đến thành công. Các em chủ động tìm kiếm và lựa chọn những hướng đi phù hợp hơn với bản thân.
Với một số em, học nghề đang trở thành một lựa chọn hấp dẫn bởi thời gian đào tạo ngắn, chi phí thấp hơn và cơ hội việc làm cao, đáp ứng được nhu cầu thị trường.
Chẳng hạn, Tổng cục Giáo dục nghề nghiệp thuộc Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội trước đây đã đề ra mục tiêu tuyển sinh giáo dục nghề nghiệp năm 2024 đạt 2,34 triệu người [2], cho thấy sự ưu tiên phát triển lĩnh vực này.
Một số em khác có đam mê với những ngành nghề yêu cầu đào tạo nghề chuyên sâu (như đầu bếp, thợ sửa chữa, kỹ thuật viên...) hoặc muốn khởi nghiệp, kinh doanh ngay sau khi tốt nghiệp trung học phổ thông để sớm được làm việc yêu thích. Nhiều câu chuyện thành công của các bạn trẻ không có bằng đại học đã tạo ra giá trị riêng, truyền cảm hứng đến nhiều bạn trẻ.
Bên cạnh đó, một bộ phận học sinh có điều kiện kinh tế và năng lực ngoại ngữ lựa chọn con đường du học để tìm kiếm cơ hội nghề nghiệp ở nước ngoài. Theo thống kê, Việt Nam nằm trong top 10 thị trường hàng đầu thế giới về sự dịch chuyển của sinh viên ra nước ngoài năm 2024. [3].
Đặc biệt là thế hệ Gen Z, nhiều em chọn "gap year" (nghỉ một năm) để trải nghiệm cuộc sống, khám phá bản thân, làm thêm hoặc du lịch trước khi đưa ra quyết định quan trọng về con đường học vấn hoặc sự nghiệp. Ngoài ra, cũng có những lý do khác như lựa chọn lập gia đình sớm, hoặc vì sức khỏe, hoàn cảnh riêng không cho phép tiếp tục việc học.
Thứ hai là áp lực về kinh tế, tài chính. Đây là một trong những rào cản lớn nhất, đặc biệt đối với học sinh có hoàn cảnh gia đình khó khăn.
Học phí đại học đang có xu hướng tăng đều qua các năm. Năm học 2025-2026, nhiều trường đại học đã công bố mức tăng học phí, với mức tăng 1-4 triệu đồng cho chương trình chuẩn và lộ trình tăng tối đa từ 10-15% mỗi năm [4]. Việc tăng học phí theo lộ trình của Nghị định 81/2021/NĐ-CP gây áp lực không nhỏ. Ngoài ra, sinh viên còn phải chịu các khoản chi phí sinh hoạt khác như tiền thuê trọ, ăn uống, đi lại, sách vở... Đây là một gánh nặng không nhỏ đối với nhiều gia đình.
Một số học sinh, đặc biệt là ở các vùng nông thôn hoặc gia đình khó khăn, cảm thấy cần phải đi làm ngay sau khi tốt nghiệp trung học phổ thông để kiếm tiền phụ giúp gia đình, thay vì tiếp tục gánh nặng chi phí học tập.
Đáng chú ý, thanh niên thuộc diện hộ nghèo, cận nghèo chiếm chưa đến 15% tổng số sinh viên đại học, trong khi có đến hơn 40% sinh viên thuộc diện khá giả [5]. Điều này cho thấy rào cản tài chính là một yếu tố lớn hạn chế việc học đại học của học sinh gia đình khó khăn.
Thứ ba là thách thức từ thị trường lao động và chất lượng giáo dục đại học. Thực trạng sinh viên ra trường thất nghiệp, hoặc phải làm trái ngành, khiến nhiều người lo lắng khi đứng trước lựa chọn.
Theo thống kê của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI - Bộ Công thương) được chia sẻ tại hội thảo tổ chức cuối năm 2021, mỗi năm cả nước có 38% sinh viên mới ra trường không có định hướng nghề nghiệp cụ thể, 60% làm trái ngành. Trong khi đó, nguồn lao động chất lượng cao lại thiếu cung cấp cho doanh nghiệp [6]. Một số sinh viên tốt nghiệp thiếu các kỹ năng mềm (giao tiếp, tư duy phản biện, làm việc nhóm) và kỹ năng thực hành, còn thụ động, phụ thuộc lý thuyết.
Thứ tư là thiếu thông tin và định hướng nghề nghiệp hiệu quả. Ở trường trung học phổ thông, mỗi năm học có rất nhiều trường đại học, cao đẳng về trường tư vấn tuyển sinh, với nhiều hình thức. Tuy nhiên, những buổi như này chủ yếu trường tự giới thiệu, tiếp thụ về ngành học của trường hơn nên học sinh cũng khó nắm bắt hết toàn cảnh nghề nghiệp tương lai.
Có thể nói, công tác hướng nghiệp ở phổ thông chưa chú ý đến năng lực của từng học sinh và thiếu thiếu thông tin về thị trường lao động. Học sinh vẫn chủ yếu dựa vào gia đình, bạn bè hoặc tìm hiểu qua mạng xã hội để chọn ngành học.
Đáng chú ý, một khảo sát của Adecco Việt Nam với hơn 600 cá nhân ở 3 thành phố lớn cho thấy, hơn 48% thế hệ Z biết đến nghề nghiệp hiện tại của họ qua mạng xã hội, bỏ xa thông tin từ trường học (18,86%), bạn bè (17,92%) và truyền thông truyền thống (5,66%) [7]. Điều này cho thấy mạng xã hội có ảnh hưởng rất lớn nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro.
Tóm lại, việc học sinh không lựa chọn học đại học là một xu hướng tất yếu trong bối cảnh xã hội hiện đại, phù hợp với quan điểm và mục tiêu của giáo dục phổ thông - học sinh được phát triển toàn diện và được trang bị năng lực để tự chủ trong cuộc sống và đóng góp cho xã hội, dù chọn con đường nào.
Điều quan trọng là các em cần xác định năng lực bản thân, hoàn cảnh gia đình và dựa vào thông tin chính xác về ngành nghề để chọn một hướng đi phù hợp nhất.
Tài liệu tham khảo:
[1]https://dantri.com.vn/giao-duc/hon-310000-hoc-sinh-tu-choi-xet-tuyen-dai-hoc-co-bat-thuong-20250731150748916.htm
[2]https://laodong.vn/giao-duc/nam-2024-tuyen-sinh-giao-duc-nghe-nghiep-dat-234-trieu-nguoi-1310776.ldo
[3] https://vnexpress.net/nguoi-viet-du-hoc-nhieu-nhat-dong-nam-a-4712239.html
[4]https://dantri.com.vn/giao-duc/hoc-phi-nhieu-truong-dai-hoc-dong-loat-tang-20250403073716465.htm
[5] https://www.vietnam.vn/hon-310-000-hoc-sinh-tu-choi-xet-tuyen-dai-hoc-co-bat-thuong
[6]https://giaoduc.net.vn/vi-sao-60-sinh-vien-lam-trai-nganh-nghe-trong-khi-thieu-lao-dong-tay-nghe-cao-post223413.gd
[7]https://giaoducthoidai.vn/dinh-huong-nghe-cua-nguoi-tre-dang-bi-mang-xa-hoi-chi-phoi-post698305.html
(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.
