Trong bối cảnh hoạt động nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo đang đối mặt với nhiều sức ép về nguồn lực, cơ chế và điều kiện triển khai, yêu cầu xây dựng một môi trường khuyến khích và tôn vinh sáng tạo ngày càng trở nên cấp thiết.
Trên thực tế, hiện nay, một số giảng viên, nhà khoa học đã nỗ lực tạo ra nhiều sản phẩm nghiên cứu và sáng kiến chuyển giao. Tuy nhiên, theo lãnh đạo một số trường đại học, việc giao đề tài, phân công nhiệm vụ cho những cá nhân đã được khen thưởng chưa đồng bộ, đặc biệt là ở cấp cơ sở.
Hệ thống giải thưởng trong nước dành cho đội ngũ khoa học hiện nay tương đối đa dạng
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trương Thanh Tùng - Trưởng nhóm nghiên cứu tiềm năng “Thiết Kế và tổng hợp thuốc mới” tunglab.com kiêm giảng viên bộ môn Khoa học cơ bản và cơ sở Dược, Trường Đại học Phenikaa cho biết, hệ thống giải thưởng trong nước hiện nay đã tương đối đa dạng, từ cấp thanh niên, hội khuyến học đến các giải thưởng cấp Nhà nước.
Ảnh: NVCC
Tuy nhiên, trên thực tế, hiện nay việc giao đề tài, phân công nhiệm vụ cho những cá nhân đã được khen thưởng vẫn chưa đồng bộ. Một số ý tưởng tại các bộ, ngành từng đề xuất ưu tiên giao đề tài cho những cá nhân được tôn vinh, nhưng khi triển khai còn hạn chế, khiến các nhà khoa học ít có điều kiện phát huy tối đa giá trị nghiên cứu của mình.
“Bên cạnh đó, khi bắt tay vào thực hiện một đề tài, các nhà khoa học vẫn gặp vướng mắc, nhất là vấn đề tài chính và thủ tục hành chính. Trong đó, với những đề tài mang tính đột phá, mức trần đầu tư hiện nay chưa đủ để khuyến khích nhà khoa học mạnh dạn đề xuất các nghiên cứu quy mô lớn. Đồng thời, thời gian giải ngân cũng còn kéo dài, ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng nghiên cứu.
Từ những bất cập này, tôi cho rằng cần tiếp tục đa dạng hóa các hình thức khen thưởng, đồng thời mở rộng đối tượng xét thưởng cho các nhà khoa học người Việt, kể cả những người đang sinh sống ở nước ngoài nhưng có đóng góp cho khoa học trong nước. Ngoài ra, số lượng giải thưởng cấp Nhà nước cũng nên được tăng cường để tạo động lực mạnh mẽ hơn.
Song song với đó, sau các nghi thức tôn vinh, Việt Nam cần thiết lập những cơ chế thực chất như ưu tiên giao đề tài, bảo đảm nguồn lực và điều kiện nghiên cứu để các nhà khoa học có thể tiếp tục phát huy năng lực và đóng góp bền vững cho sự phát triển khoa học, công nghệ của đất nước”, thầy Tùng nêu quan điểm.
Cùng bàn vấn đề này, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phan Anh Cang - Phó Hiệu trưởng kiêm Trưởng khoa Công nghệ thông tin, Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Vĩnh Long cho biết, Nghị quyết 57 đã khẳng định tầm quan trọng của việc mở rộng và đa dạng các hình thức tôn vinh, biểu dương, khen thưởng kịp thời, xứng đáng đối với những người có đóng góp quan trọng trong lĩnh vực khoa học, công nghệ. Đặc biệt, việc ghi nhận không chỉ dành cho các nhà khoa học, nhà sáng chế mà còn mở rộng tới các doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân có thành tích nổi bật trong phát triển khoa học, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.
Theo thầy Cang, hiện nay cơ chế khen thưởng trong nước cơ bản đã được triển khai đầy đủ và kịp thời. Trong khi đó, trước đây, các hình thức khen thưởng có thực hiện nhưng mức độ quan tâm chưa đều, còn tùy thuộc vào từng đơn vị, địa phương. Một số nhà khoa học trẻ có các sáng kiến nhỏ vẫn chưa được ghi nhận đúng mức. Điều này dẫn tới việc nhiều đóng góp tuy hữu ích nhưng chưa trở thành động lực lan tỏa, tạo cảm hứng để các nhà nghiên cứu tiếp tục cống hiến.
“Vì vậy, Nghị quyết 57 đưa ra định hướng rõ ràng về việc khen thưởng phải đa dạng, kịp thời và xứng đáng, đồng thời không chỉ dừng lại ở các giải thưởng lớn, mà cần ghi nhận tất cả những nỗ lực, sáng kiến và cải tiến dù là nhỏ nhất. Đây là một bước tiến quan trọng, bởi trong khoa học, nhiều cải tiến nhỏ nhưng thiết thực lại chính là hạt nhân dẫn tới các phát minh lớn và những bước đột phá về công nghệ.
Do đó, để khen thưởng thực sự tạo động lực, Việt Nam cần có sự đồng bộ trong đánh giá và ghi nhận, từ cấp cơ sở tới cấp Nhà nước. Điều này bao gồm việc đưa các kết quả nghiên cứu, sáng kiến vào tiêu chí đánh giá cuối năm, xếp hạng giảng viên hoặc cán bộ nghiên cứu và kết hợp hỗ trợ về vật chất, tinh thần, cũng như đội ngũ hỗ trợ nghiên cứu. Ngoài ra, Nhà nước cần có cơ chế thực chất giúp các nhà khoa học tiếp tục phát triển ý tưởng, triển khai nghiên cứu và mở rộng ứng dụng trong thực tiễn”, thầy Cang nêu quan điểm.
Cần quan tâm hơn đến chính sách hậu khen thưởng để tạo động lực thực chất cho nhà khoa học
Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trương Thanh Tùng, để cơ chế khen thưởng thực sự phát huy hiệu quả trong môi trường đại học, các cơ sở giáo dục cần thực hiện một số giải pháp.
Thứ nhất, các trường cần xây dựng quy trình ưu tiên giao nhiệm vụ khoa học công nghệ cho những giảng viên, nhà khoa học đã được vinh danh. Việc này có thể được cụ thể hóa bằng các chính sách như ưu tiên chủ trì đề tài thuộc định hướng chiến lược của trường, hỗ trợ thành lập nhóm nghiên cứu mạnh hoặc tạo điều kiện tham gia các dự án hợp tác quốc tế. Cách làm này không chỉ khẳng định giá trị của khen thưởng mà còn giúp nhà khoa học có “đất” để tiếp tục phát huy năng lực.
Thứ hai, các trường đại học cần cải thiện đáng kể cơ chế tài chính và thủ tục hành chính nội bộ để tháo gỡ những vướng mắc mà nhà nghiên cứu thường gặp phải. Đối với các đề tài có tính đột phá hoặc đòi hỏi đầu tư lớn, trường nên xem xét xây dựng các quỹ hỗ trợ chuyên biệt, bảo đảm mức kinh phí đủ mạnh để khuyến khích đề xuất ý tưởng mới. Đồng thời, quy trình thẩm định, mua sắm trang thiết bị, giải ngân và nghiệm thu cần được tinh gọn, minh bạch và rút ngắn tối đa thời gian xử lý nhằm tránh việc thủ tục hành chính làm chậm tiến độ nghiên cứu.
Thứ ba, bên cạnh việc mở rộng đối tượng xét thưởng, các trường đại học cần quan tâm hơn đến chính sách hậu khen thưởng. Nhà trường có thể xem xét giảm định mức giờ giảng, ưu tiên quyền sử dụng phòng thí nghiệm trọng điểm, hỗ trợ kinh phí công bố quốc tế hoặc tạo điều kiện tham gia các chương trình đào tạo, trao đổi học thuật ở nước ngoài. Đây là những hỗ trợ thiết thực giúp nhà khoa học tiếp tục nuôi dưỡng ý tưởng, duy trì động lực và cống hiến nhiều hơn sau khi được vinh danh.
“Khi các chính sách này được triển khai đồng bộ, giải thưởng trong lĩnh vực khoa học công nghệ sẽ thực sự trở thành động lực phát triển, góp phần xây dựng hệ sinh thái nghiên cứu bền vững trong các trường đại học”, thầy Tùng bày tỏ.
Đồng quan điểm trên, thầy Cang nhận định, khen thưởng không chỉ là hình thức biểu dương mà còn phải gắn với cơ chế khuyến khích tiếp tục nghiên cứu, sáng tạo và triển khai ứng dụng. Điều này đồng nghĩa với việc nhà nước, các cơ sở nghiên cứu và doanh nghiệp phải tạo ra môi trường thuận lợi, từ việc giao đề tài nghiên cứu, hỗ trợ kinh phí, tới cung cấp cơ sở vật chất, phòng thí nghiệm, thiết bị hiện đại. Nếu nhà khoa học được khen thưởng mà không có điều kiện để tiếp tục phát triển công trình, thì giá trị khen thưởng cũng chưa thực sự đạt hiệu quả tối đa.
“Trên thực tế, việc triển khai Nghị quyết 57 tại các cơ sở giáo dục và viện nghiên cứu cũng đã bắt đầu cho thấy những chuyển biến tích cực. Nhiều trường, đơn vị đã xây dựng các tiêu chí đánh giá công trình nghiên cứu, đưa kết quả nghiên cứu vào tiêu chí xếp hạng giảng viên, đồng thời kết hợp khen thưởng về mặt tinh thần, vật chất và hỗ trợ nhân lực. Các sáng kiến, cải tiến nhỏ trong công tác giảng dạy hay nghiên cứu cũng bắt đầu được ghi nhận, tạo ra sức lan tỏa và truyền cảm hứng cho các nhà khoa học trẻ.
Do vậy, tôi cho rằng động lực sáng tạo không chỉ đến từ vật chất hay giải thưởng, mà còn từ việc cảm thấy được ghi nhận đóng góp của mình. Một hệ thống khen thưởng hiệu quả sẽ thúc đẩy sự chủ động, sáng tạo và gắn kết giữa các nhà nghiên cứu với các doanh nghiệp, đơn vị công nghệ, qua đó thúc đẩy việc ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tế.
Ngoài ra, hiện có nhiều trí thức người Việt ở nước ngoài vẫn bền bỉ đóng góp cho khoa học trong nước thông qua ý tưởng, công trình nghiên cứu và các sáng kiến ứng dụng. Nếu Việt Nam xây dựng được cơ chế khen thưởng thực chất và hiệu quả dành cho nhóm đối tượng này, đây sẽ trở thành ‘chìa khóa’ quan trọng để thu hút nhân tài, tăng cường kết nối cộng đồng trí thức toàn cầu và hình thành nguồn lực khoa học, công nghệ mang tính chiến lược cho sự phát triển quốc gia”, thầy Cang nhấn mạnh.
