Quốc hội đã chính thức thông qua Luật Giáo dục đại học (sửa đổi), trong đó Điểm c, Khoản 2, Điều 38 quy định Cơ chế tài chính đối với giáo dục đại học nêu rõ ngân sách nhà nước bảo đảm hoặc hỗ trợ kinh phí đào tạo nhân lực trong một số ngành, lĩnh vực theo cơ chế sau: "Cấp học bổng đối với người học chương trình đào tạo trình độ tiến sĩ, người học các ngành kỹ thuật then chốt, công nghệ chiến lược, công nghệ lõi".
Theo thống kê của Bộ Giáo dục và Đào tạo, chỉ tiêu tuyển sinh tiến sĩ hằng năm khoảng từ 5.000 - 7.000, tuy nhiên năm học 2022-2023 và 2023-2024 không tuyển được quá 50%, năm học 2024-2025 chỉ tuyển được khoảng 57%. [1]
Theo lãnh đạo một số cơ sở giáo dục đại học, việc tuyển sinh tiến sĩ hiện nay vẫn còn một số khó khăn, đặc biệt chi phí học tập là thách thức lớn với không ít nghiên cứu sinh. Vì vậy, việc cấp học bổng đối với người học chương trình đào tạo trình độ tiến sĩ được kỳ vọng sẽ góp phần giải quyết bài toán “khó tuyển sinh” và mang đến động lực lớn cho người học tiến sĩ. Song, cũng cần có những điều kiện và cam kết đi kèm cho người được cấp học bổng.
Thu hút thêm người học, nghiên cứu sinh không còn lo lắng về tài chính
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Hồ Đắc Lộc - Hiệu trưởng Trường Đại học Công nghệ Thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, việc tuyển sinh tiến sĩ hiện nay còn hạn chế do nguồn kinh phí dành cho nghiên cứu sinh vẫn eo hẹp, chưa có nhiều học bổng hoặc hỗ trợ tài chính hấp dẫn, khiến người học phải tự trang trải chi phí lớn trong quá trình học tập và nghiên cứu.
Đồng thời, số lượng và năng lực của đội ngũ giáo sư, phó giáo sư hướng dẫn nghiên cứu sinh còn chưa đồng đều giữa các đơn vị và chưa đáp ứng đủ nhu cầu của nghiên cứu sinh, đặc biệt ở các ngành công nghệ cao hay công nghệ mũi nhọn.
Hơn nữa, một số quy định về hồ sơ, thời gian học tập và bảo vệ luận án tiến sĩ còn cứng nhắc, thiếu linh hoạt, chưa thu hút được những người đang làm việc hoặc những người muốn theo học bán thời gian.
Vì vậy, việc cấp học bổng cho người học tiến sĩ được xem là một giải pháp then chốt, giúp cải thiện việc tuyển sinh tiến sĩ trong bối cảnh hiện nay và có tác động tích cực đến cả nghiên cứu sinh lẫn các cơ sở giáo dục đào tạo tiến sĩ.
Theo thầy Lộc, nghiên cứu sinh thường có nỗi lo về tài chính khi theo học chương trình đào tạo tiến sĩ, thậm chí phải đi làm thêm để có thu nhập đủ để trang trải cho cả học phí lẫn sinh hoạt phí. Do đó, nếu được cấp học bổng, người học sẽ giải quyết được vấn đề về tài chính, từ đó dành trọn thời gian cho việc nghiên cứu tài liệu, thực hiện thí nghiệm, thu thập dữ liệu và viết luận án, giúp đẩy nhanh tiến độ học tập, nâng cao chất lượng nghiên cứu.
Đồng thời, ngoài cấp học bổng cần hỗ trợ người học tham gia các hội nghị, workshop quốc tế hoặc các chuyến đi nghiên cứu ngắn hạn, giúp nghiên cứu sinh mở rộng mạng lưới học thuật và tiếp cận với những phương pháp nghiên cứu tiên tiến.
Đối với các trường đại học và viện nghiên cứu, học bổng cho nghiên cứu sinh là một công cụ chiến lược để cải thiện vị thế và chất lượng đào tạo. Điều này góp phần cải thiện tỷ lệ tuyển sinh và giữ chân nghiên cứu sinh, giảm tỷ lệ bỏ học giữa chừng của nghiên cứu sinh do khó khăn tài chính.
Khi nghiên cứu sinh được hỗ trợ tốt và có thể tập trung hoàn toàn vào nghiên cứu, số lượng và chất lượng các công trình nghiên cứu khoa học sẽ tăng lên, giúp nâng cao uy tín và vị thế của cơ sở giáo dục. Nhìn xa hơn, nghiên cứu chất lượng cao của người học tiến sĩ có thể thu hút thêm các dự án, đề tài cấp quốc gia hoặc quốc tế, tạo nguồn vốn mới cho đơn vị đào tạo.
Còn theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Phương - Hiệu trưởng Trường Đại học Giao thông Vận tải Thành phố Hồ Chí Minh, việc học tiến sĩ đòi hỏi sự cam kết cao độ, sự kiên trì và đam mê thực sự của người học. Song, điều kiện tuyển sinh và tiêu chuẩn đào tạo tiến sĩ hiện nay ngày càng cao, trong khi việc thu hút người học còn nhiều hạn chế.
Hơn nữa, mức hỗ trợ tài chính và môi trường nghiên cứu dành cho người học tiến sĩ chưa thực sự hấp dẫn. Nhiều nghiên cứu sinh chỉ theo học vì yêu cầu công việc hoặc muốn nâng cao bằng cấp mà không thực sự yêu thích nghiên cứu khoa học. Sự cân bằng giữa tài chính, việc nghiên cứu, công việc và cuộc sống cá nhân tạo ra áp lực rất lớn, dẫn đến việc nhiều người không thể duy trì việc học.
Do đó, việc cấp học bổng cho nghiên cứu sinh là hướng đi phù hợp trong bối cảnh đào tạo tiến sĩ hiện tại, giúp giảm áp lực tài chính, tạo điều kiện để người học tập trung toàn thời gian vào nghiên cứu, nâng cao chất lượng đào tạo.
Chính sách này cũng nâng cao sức cạnh tranh, thu hút sinh viên quốc tế, giúp các cơ sở đào tạo chủ động hơn trong tuyển chọn nghiên cứu sinh có năng lực và đam mê thực sự với khoa học. Song song với đó, cơ sở đào tạo tiến sĩ cũng cần nâng cao được chất lượng học thuật và sản phẩm nghiên cứu. Từ đó giúp tăng cơ hội nhận được đơn đặt hàng nghiên cứu từ nhà nước hay doanh nghiệp.
Cùng chung quan điểm, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Văn Dũng - Hiệu trưởng Trường Đại học Hồng Đức bày tỏ, việc học tiến sĩ nhằm trang bị cho người học năng lực tự nghiên cứu, phát hiện và đề xuất pháp giải quyết những vấn đề của thực tiễn, đòi hỏi người học phải dành nhiều thời gian, công sức và vật chất để hoàn thành quá trình học tập, nghiên cứu.
Chỉ có việc tập trung để học tập và nghiên cứu, thì nghiên cứu sinh mới có thể phát triển được hết năng lực và trở thành nguồn nhân lực có trình độ, chất lượng cao. Do đó, nghiên cứu sinh cần được hưởng những chính sách hỗ trợ xứng đáng, thiết thực, phù hợp với đóng góp của đội ngũ này trong học tập và nghiên cứu.
Việc cấp học bổng cho người học tiến sĩ là hướng đi phù hợp, tạo cú hích cho thạc sĩ xuất sắc có năng lực nghiên cứu tiếp tục học lên ngay sau khi tốt nghiệp, mà không phải lo lắng về tài chính.
Với các cơ sở giáo dục đào tạo trình độ tiến sĩ, chính sách này sẽ góp phần giúp đơn vị tuyển được những nghiên cứu sinh giỏi, xuất sắc, tham gia học tập liên tục và hoàn thành đúng tiến độ học tập, góp phần nâng cao thương hiệu, uy tín trong công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học.
Thầy Dũng thông tin thêm, hiện Trường Đại học Hồng Đức đang triển khai 7 chuyên ngành đào tạo trình độ tiến sĩ. Trong những năm qua, nhà trường đã ban hành một số chính sách hỗ trợ nghiên cứu sinh như: được tham gia sinh hoạt chuyên môn học thuật, tham gia nghiên cứu cùng giảng viên, được sử dụng tất cả các trang thiết bị thí nghiệm, thư viện để phục vụ hoạt động học tập và nghiên cứu của mình. Song, với mức học phí thấp, nên nhà trường chưa có nhiều chính sách đột phá về học bổng dành cho nghiên cứu sinh.
Bên cạnh việc cấp học bổng cần có thêm chính sách ưu tiên cho các ngành công nghệ mũi nhọn
Theo lãnh đạo các cơ sở giáo dục, bên cạnh việc cấp học bổng cho người học tiến sĩ cần có thêm chính sách ưu tiên với các ngành công nghệ mũi nhọn, kỹ thuật then chốt, gắn với nhu cầu chiến lược quốc gia và yêu cầu nhân lực chất lượng cao, tránh việc đầu tư dàn trải.
Thầy Nguyễn Xuân Phương chỉ ra các ngành ưu tiên nên là những ngành công nghệ mũi nhọn, kỹ thuật then chốt phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là nhóm ngành Khoa học, Kỹ thuật, Công nghệ, Y khoa và các lĩnh vực khó tuyển sinh nhưng cần nguồn nhân lực chất lượng cao.
Song song với đó, cần có những điều kiện kèm theo cho nghiên cứu sinh, chẳng hạn như cam kết theo đuổi nghiên cứu toàn thời gian; có kết quả học tập và nghiên cứu đáp ứng tiêu chuẩn đề ra của từng ngành; sẵn sàng làm việc lâu dài trong lĩnh vực đào tạo sau tốt nghiệp, ưu tiên cho những người tham gia các dự án trọng điểm quốc gia.
Thầy Phương cũng cho biết thêm, tại một số trường đại học lớn trên thế giới, nghiên cứu sinh thường được miễn/giảm học phí hoặc nhận thêm trợ cấp thông qua các đề tài, dự án nghiên cứu, trợ giảng. Đồng thời, được hỗ trợ về học thuật, tham gia hội thảo quốc tế và kết nối với doanh nghiệp cũng như các quỹ khoa học ngoài ngân sách nhà nước.
Tại Trường Đại học Giao thông vận tải Thành phố Hồ Chí Minh, nghiên cứu sinh là cán bộ, giảng viên nhà trường học tiến sĩ sẽ được học theo nhóm nghiên cứu và miễn 100% học phí. Đi kèm với đó là chế tài nếu người học không hoàn thành nhiệm vụ.
Hiệu trưởng Trường Đại học Giao thông vận tải Thành phố Hồ Chí Minh nhấn mạnh, bên cạnh cấp học bổng, nên mở rộng chính sách hỗ trợ nghiên cứu khoa học, tài trợ đề tài cho nghiên cứu sinh.
Đồng thời, tạo điều kiện cho họ được tham gia các dự án quốc tế, các chương trình trao đổi, thực tập tại nước ngoài và xây dựng chính sách đãi ngộ như: bảo hiểm, nhà ở, hỗ trợ hành chính, sinh hoạt phí,...cho nghiên cứu sinh xuất sắc.
Mặt khác, việc kết nối chặt chẽ giữa nhiệm vụ nghiên cứu của nghiên cứu sinh với nhu cầu thực tế và định hướng phát triển của nhà trường, địa phương, doanh nghiệp cũng cần được chú trọng.
Trong khi đó, theo thầy Hồ Đắc Lộc, trong bối cảnh Việt Nam đang thúc đẩy chuyển đổi số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, triển khai Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, việc cấp học bổng cho nghiên cứu sinh cần có trọng tâm và ưu tiên theo các nhóm ngành.
Cũng theo thầy Lộc, bên cạnh cấp học bổng cho người học tiến sĩ, để đội ngũ này tập trung vào học tập, nghiên cứu gắn với nhiệm vụ nghiên cứu khoa học, cần phải tuyển chọn nghiên cứu sinh là những nhà nghiên cứu ngay từ giai đoạn đầu tiên thay vì chỉ là người học thuần túy.
Đồng thời, có thể miễn hoặc giảm tối đa các nhiệm vụ hành chính hoặc giảng dạy không liên quan đến luận án của nghiên cứu sinh. Nếu nghiên cứu sinh tham gia giảng dạy, nên giới hạn ở mức hỗ trợ giảng dạy nhưng không ảnh hưởng đến tiến độ nghiên cứu.
Bên cạnh đó, cần thiết lập quỹ hỗ trợ chi phí xuất bản cho nghiên cứu sinh khi có bài báo được đăng trên các tạp chí quốc tế uy tín như: ISI, Scopus và tài trợ chi phí cho nghiên cứu sinh có bài báo được chấp nhận để tham dự và trình bày tại hội nghị khoa học quốc tế uy tín trong lĩnh vực của họ.
Về chương trình lưu trú ngắn hạn ở nước ngoài, nên bắt buộc nghiên cứu sinh nhận học bổng phải có thời gian lưu trú nghiên cứu 3-6 tháng tại một trường đại học hoặc viện nghiên cứu hàng đầu ở nước ngoài (thuộc mạng lưới đối tác của trường) để học hỏi kỹ thuật mới và mở rộng mạng lưới.
Những kiến nghị này không chỉ giúp nghiên cứu sinh tập trung hơn mà còn chuyển dịch mô hình đào tạo tiến sĩ từ "học" sang "làm nghiên cứu chuyên nghiệp", tạo ra những đóng góp thực chất cho khoa học và kinh tế đất nước.
Tài liệu tham khảo:
[1] https://tuoitre.vn/bo-gd-dt-de-xuat-cap-hoc-bong-toan-phan-cho-nguoi-hoc-tien-si-2025112112111784.htm
