Vừa qua, vấn đề về sách giáo khoa tiếp tục được bàn luận sôi nổi. Xung quanh chủ trương một chương trình nhiều bộ sách giáo khoa, PGS.TS Nguyễn Thị Toan - Tổng chủ biên SGK Đạo đức, Giáo dục công dân đã gửi đến Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam bài viết chia sẻ góc nhìn của cô về vấn đề này.
Chủ trương "một chương trình, nhiều sách giáo khoa" là bước tiến quan trọng trong đổi mới giáo dục ở Việt Nam. Đây không chỉ là sự đổi mới về cách tiếp cận tri thức mà còn là nỗ lực nhằm cá nhân hóa việc dạy và học, tạo điều kiện cho các địa phương, nhà trường và học sinh lựa chọn tài liệu phù hợp nhất.
Căn cứ khoa học của chủ trương "một chương trình, nhiều sách giáo khoa"
Về căn cứ, Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã định hướng: “Đa dạng hóa nội dung, tài liệu học tập, đáp ứng yêu cầu của các bậc học, các chương trình giáo dục, đào tạo và nhu cầu học tập suốt đời của mọi người…. Biên soạn sách giáo khoa, tài liệu hỗ trợ dạy và học phù hợp với từng đối tượng học” (Mục III. Nhiệm vụ, giải pháp).
Đây là định hướng chiến lược cao nhất, làm nền tảng cho các nghị quyết sau này của Quốc hội về giáo dục và đào tạo.
Trên tinh thần đó, Nghị quyết số 88/2014 của Quốc hội khoá 13 Về đổi mới chương trình, sách giáo khoa phổ thông quy định: "Thực hiện xã hội hóa biên soạn sách giáo khoa; có một số sách giáo khoa cho mỗi môn học… Chính phủ ban hành cơ chế tài chính bảo đảm công bằng trong việc biên soạn và sử dụng sách giáo khoa. Khuyến khích các tổ chức, cá nhân biên soạn sách giáo khoa trên cơ sở chương trình giáo dục phổ thông” (Điều 2, khoản 3, điểm g).
Tiếp nối Nghị quyết số 88, Nghị quyết số 51/2017/QH14 cụ thể hóa việc triển khai chương trình giáo dục phổ thông mới và đa dạng hóa sách giáo khoa, nhấn mạnh vai trò của địa phương trong việc lựa chọn sách giáo khoa phù hợp. “Điều chỉnh lộ trình thực hiện việc triển khai áp dụng chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông mới theo quy định tại khoản 4 Điều 2 của Nghị quyết số 88/2014/QH13…” (Điều 1, khoản 1).
Nghị quyết này không thay đổi chủ trương nhiều bộ sách, chỉ điều chỉnh thời gian triển khai chương trình mới, bắt đầu từ năm học 2020–2021.
Đến năm 2024, Bộ Chính trị khẳng định lại một lần nữa trong Kết luận số 91 về việc tiếp tục thực hiện Nghị quyết 29-NQ/TW: “Thực hiện một chương trình giáo dục phổ thông thống nhất cả nước, mỗi môn học có một hoặc một số sách giáo khoa và xã hội hoá việc biên soạn sách giáo khoa”.
Có thể nói, "một chương trình, nhiều sách giáo khoa” là chủ trương nhất quán của Đảng và Nhà nước, có vai trò định hướng quan trọng cho việc đổi mới giáo dục phổ thông hoà trong dòng chảy chung của các nền giáo dục tiên tiến, hiện đại trên thế giới.
Thực tiễn cho thấy, "một chương trình, nhiều sách giáo khoa" là khuynh hướng chung của đa số các quốc gia trên thế giới. Phần lớn các nước Tây Âu (Đức, Pháp, Hà Lan…) có khung chương trình giáo dục quốc gia (curriculum framework) nhưng có nhiều lựa chọn về sách giáo khoa. Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành chuẩn đầu ra, nhiều nhà xuất bản có sách giáo khoa khác nhau. Nhà trường và giáo viên được lựa chọn sách phù hợp với học sinh và điều kiện thực tế.
Linh hoạt hơn, tại các nước Bắc Âu (Phần Lan, Thuỵ Điển, Đan Mạch, Na Uy…), giáo viên nhận được hướng dẫn chương trình, sau đó tự chọn tài liệu, không phải lựa chọn sách giáo khoa cố định. Ở Phần Lan, giáo viên có quyền tự do lựa chọn sách hoặc tự biên soạn tài liệu.
Tại Canada, đặc biệt là bậc trung học, nhiều môn không có bộ sách duy nhất mà dùng tổng hợp tài liệu từ nhiều nguồn như sách in, tài liệu mạng, video, bài nghiên cứu. Ở Mỹ, tùy từng môn, từng lớp, giáo viên có thể chọn tài liệu khác nhau; thậm chí trong cùng một môn và khối, các lớp có thể dùng song song các sách khác nhau.
Bên cạnh đó, một số quốc gia như New Zealand, Úc, Singapore… còn phát triển kho học liệu mở (open educational resources – OER), nơi sách giáo khoa chỉ là một trong những học liệu bổ trợ; việc dạy và học dựa nhiều vào học liệu số và tài liệu chuyên đề. Học sinh và giáo viên lấy nhiều đầu sách từ thư viện hoặc trên internet.
Tuy vậy, hầu hết các nước đều có một chương trình giáo dục phổ thông thống nhất toàn quốc để đảm bảo sự công bằng, dù học ở nơi nào, học sinh vẫn được học những nội dung cốt lõi như nhau; chuẩn đầu ra đảm bảo chất lượng tối thiểu; định hướng rõ ràng, giúp các kì thi đánh giá năng lực, tuyển sinh được thiết kế đồng bộ.
Chương trình chung chỉ quy định chuẩn đầu ra và nội dung bắt buộc, nhưng cho phép địa phương/nhà trường được bổ sung nội dung phù hợp.
Kết quả sau một chu kì thực hiện "một chương trình, nhiều sách giáo khoa” cho thấy, đây là chủ trương hoàn toàn đúng đắn, góp phần quan trọng cho sự thành công của công cuộc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam.
Minh chứng rõ nhất là sự thành công của kì thi tốt nghiệp trung học phổ thông 2025 - kì thi đầu tiên theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.
Ở đề thi nhiều môn, các câu hỏi được xuất phát từ tình huống thực tế, không kiểm tra kiến thức máy móc, buộc học sinh phải hiểu và vận dụng, thay vì học thuộc lòng. Số điểm 10 nhiều hơn ở các môn như Toán, Tiếng Anh, dù đề thi khó hơn. Điều này cho thấy học sinh thích nghi tốt với cách học mở, tiếp cận đa dạng nguồn tài liệu.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Đức Sơn - Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đánh giá: "Phổ điểm năm nay phản ánh đúng chất lượng giáo dục, đề thi phân hóa tốt, học sinh thích ứng nhanh với chương trình mới. Các trường đại học có thể yên tâm sử dụng kết quả thi để tuyển sinh”. [1]
Lắng nghe những chia sẻ của học sinh, từ những khó khăn, bỡ ngỡ ban đầu, các em đã dần quen với việc tồn tại nhiều bộ sách giáo khoa. Em Phạm Khánh Hưng - Học sinh ở tỉnh Đắk Lắk chia sẻ: "Việc có nhiều bộ sách giáo khoa cũng giống như có nhiều tài liệu để tham khảo; việc dùng lại sách giáo khoa cũng không khó vì sách được thiết kế không cho học sinh viết, vẽ, điền kết quả vào sách.
Đối với môn Ngữ văn, điều em thích nhất việc sử dụng ngữ liệu ngoài sách giáo khoa để thi nên không còn học tủ, xem văn mẫu, cũng chẳng còn phải "đoán đề" vào mỗi kì thi, điều này làm giảm bớt áp lực "học thuộc”.
Có nên viết “một bộ sách giáo khoa dùng chung”?
Sáng 13/8/2025, Thường vụ Quốc hội cho ý kiến sửa đổi, bổ sung một số điều trong Luật Giáo dục. Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội Nguyễn Đắc Vinh đề nghị nghiên cứu xây dựng bộ sách giáo khoa dùng chung; Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể biên soạn các bộ khác làm tài liệu tham khảo và từng bước nghiên cứu chính sách miễn phí sách giáo khoa cho học sinh.
Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định nói, theo tinh thần Nghị quyết của Quốc hội và Nghị quyết 29 của Trung ương, cần có “một bộ sách giáo khoa chung” do Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ trì biên soạn, bên cạnh các bộ sách giáo khoa khác [2].
Tại Nghị quyết số 88/2014 của Quốc hội khoá 13 có viết: “Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức việc biên soạn một bộ sách giáo khoa. Bộ sách giáo khoa này được thẩm định, phê duyệt công bằng với các sách giáo khoa do tổ chức, cá nhân biên soạn. Các cơ sở giáo dục phổ thông lựa chọn sách giáo khoa để sử dụng dựa trên ý kiến của giáo viên, học sinh và cha mẹ học sinh theo hướng dẫn của Bộ Giáo dục và Đào tạo" (Điều 2, khoản 3, điểm g).
Để chủ động triển khai chương trình giáo dục phổ thông 2018, Bộ Giáo dục và Đào tạo cần tổ chức biên soạn một bộ với kinh phí 16 triệu USD từ nguồn vốn vay của Ngân hàng Thế giới. Bộ sách này phải được biên soạn, thẩm định đồng thời với các bộ sách khác và cùng được lựa chọn một cách công bằng.
Tuy nhiên, vì nhiều lý do, Bộ Giáo dục và Đào tạo không thực hiện được điều trên. Quốc hội sau đó đồng ý nếu mỗi môn học đã có ít nhất một bộ sách giáo khoa được thẩm định, phê duyệt thì không dùng ngân sách để biên soạn sách giáo khoa của môn học đó. Từ năm 2020, lộ trình thay sách giáo khoa mới bắt đầu được thực hiện, ở mỗi khối lớp đều có ba bộ sách giáo khoa để các nhà trường chọn lựa.
Nếu Bộ Giáo dục và Đào tạo xây dựng “một bộ sách giáo khoa chung”, có nhiều số vấn đề cần quan tâm. Đầu tiên là sự công bằng trong cạnh tranh, khi “một bộ sách chung” được viết và thẩm định sau các bộ sách khác với sự trợ giá của Nhà nước và sự đảm bảo bởi Bộ Giáo dục và Đào tạo. Sự ra đời của bộ sách này có thể làm "phá sản" các bộ sách khác, ai sẽ chọn bộ sách khác dù có thể chất lượng tốt hơn?
Ngoài ra, còn là sự tốn kém về thời gian, công sức và tiền bạc của Nhà nước, cũng là của nhân dân. Để viết một bộ sách giáo khoa mới từ lớp 1 đến lớp 12, cần phải có đội ngũ tác giả khoảng 400 đến 500 người. Ai sẽ tham gia đội ngũ này khi những người am hiểu về chương trình và sách giáo khoa đã là tác giả của 3 bộ sách hiện hành? Tài chính để làm sách sẽ phải tính đến và mất ít nhất 6 năm cho lộ trình mới này (từ thử nghiệm, thực nghiệm, thẩm định, tập huấn giáo viên sử dụng sách mới…).
Giải pháp cho những vấn đề nan giải nêu trên
Những ý kiến của đại biểu Quốc hội không phải không có căn cứ khi đại biểu là người lắng nghe và nói lên tâm tư, nguyện vọng của nhân dân. Nhưng vì sao những ý kiến về một bộ sách giáo khoa dùng chung vẫn xuất hiện ở nhiều nơi, nhiều lúc, nhiều người, kể cả trong đội ngũ giáo viên phổ thông và đại biểu Quốc hội phải lên tiếng?
Có lẽ, vấn đề là cần làm sao cho xã hội hiểu.
Thứ nhất, cần làm rõ không đồng nhất giữa chương trình và sách giáo khoa. Trước đây, chỉ có duy nhất một bộ sách giáo khoa, sách giáo khoa mang tính pháp lệnh, học sinh học gì thi nấy, nên cả giáo viên và học sinh bị bó buộc khuôn cứng bởi sách giáo khoa. Hiện tại, chương trình mới mang tính pháp lệnh, sách giáo khoa chỉ là học liệu.
Chương trình giáo dục phổ thông 2018 đã quy định chi tiết nội dung, yêu cầu cần đạt đối với từng nội dung giáo dục, sách giáo khoa khác nhau chỉ khác ở ngữ liệu, cách thức thể hiện và phương pháp dạy học đối với từng nội dung nhưng phải đáp ứng yêu cầu cần đạt của chương trình.
Do đó, khi học sinh dùng sách giáo khoa khác nhau cũng không bị ảnh hưởng về nội dung kiến thức và yêu cầu cần đạt. Sách giáo khoa cũng đã được thiết kế, dạy thực nghiệm, Hội đồng thẩm định quốc gia thẩm định qua nhiều vòng nghiêm ngặt, được cạnh tranh công bằng giữa các bộ sách, đảm bảo độ tin cậy, tính khoa học.
Mặc dù còn một số bất cập song đã được phát hiện và chỉnh sửa kịp thời. Giáo viên cũng đã được tập huấn trực tuyến và trực tiếp để có thể sử dụng sách giáo khoa hiệu quả.
Thứ hai, sách giáo khoa mới biên soạn không cho học sinh viết, vẽ, làm bài tập trực tiếp vào sách để có thể sử dụng lâu dài, nhiều lần, vì vậy không có câu chuyện lãng phí sách giáo khoa.
Thứ ba, mỗi trường chọn một loại sách giáo khoa khác nhau nên gây khó khăn cho học sinh khi chuyển từ trường này sang trường khác. Điều này là đúng, song số học sinh ở vào hoàn cảnh này không nhiều, nếu không nói là rất ít. Các nhà trường cũng đều có phương án hỗ trợ các em trong hoàn cảnh trên. Mặt khác, học sinh học sách nào thì cũng đều đảm bảo những yêu cầu cần đạt chung.
Thứ tư, về giá sách giáo khoa. Một bộ sách giáo khoa lớp 5 gồm 13 cuốn, in 4 màu đẹp (Bộ Kết nối tri thức với cuộc sống) có giá 175.800 đồng. Với sự phát triển của đời sống, đây là mức giá hợp lí. Mặt khác, các nhà xuất bản đều có sự hỗ trợ sách giáo khoa cho học sinh vùng khó.
Giáo dục đã đi đúng chủ trương “một chương trình, nhiều sách giáo khoa” của Đảng và Nhà nước. Đến nay, mới kết thúc việc thay sách giáo khoa chu kì 1. Để kết luận về ưu – nhược, đúng – sai, thành tựu – hạn chế của chủ trương này, cần phải có quá trình với sự khảo sát, đánh giá toàn diện, cả định lượng và định tính.
Chương trình và sách giáo khoa mới còn có vấn đề bất cập. Lắng nghe, nghiêm túc chỉnh sửa, bổ sung và hoàn thiện, đó là tinh thần của một nền giáo dục khai phóng. Một lần nữa, chúng tôi - những người trong ngành giáo dục tha thiết mong mỏi xã hội, đặc biệt là đại biểu Quốc hội thấu hiểu, đồng hành và phát triển cùng giáo dục.
(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.
Tài liệu tham khảo:
[1] https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/chieu-15-6-cong-bo-pho-diem-thi-tot-nghiep-thpt-2025-119250715071137062.htm
[2] https://vnexpress.net/de-nghi-bien-soan-bo-sach-giao-khoa-dung-chung-4926227.html
