Thạc sĩ Triệu Nguyễn Huyền Trang: ngữ liệu đề thi tốt nghiệp môn Ngữ văn đầy sạn

Kì thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm nay đã qua nhưng sức nóng của đề thi Ngữ văn thì vẫn còn hiện hữu. Trên mạng xã hội Facebook, giáo viên không ngớt bàn tán, mổ xẻ về đề thi Ngữ văn, nhất là sau khi Bộ Giáo dục công bố phổ điểm thi tốt nghiệp.

Học sinh đạt điểm cao hay điểm thấp, điểm số của tỉnh này vượt tỉnh kia… đều có một phần nguyên nhân ở ngữ liệu phần Đọc hiểu.

Bàn về ngữ liệu đề thi tốt nghiệp môn Ngữ văn (đợt 1), Thạc sĩ Triệu Nguyễn Huyền Trang (Truyền thông số và Xuất bản - INFOCOM) đã có những phân tích trong sự đối sánh bản dịch tiếng Việt với nguyên tác tiếng Anh, từ đó góp thêm một tiếng nói những mong ban ra đề thi rút kinh nghiệm cho những năm tới.

Các đoạn văn bản trong bản tiếng Anh cuốn "Bí mật của nước", tác giả Masaru Emoto. (Ảnh do tác giả cung cấp)

Ngữ liệu phần Đọc hiểu đầy rẫy lỗi cú pháp, ngữ pháp và khó hiểu

Ngay từ câu thứ 2 của đoạn trích đã có 1 câu rất dài và chồng chéo nhiều mệnh đề, đảm bảo gây khó cho hầu hết người đọc.

Câu đó như sau: “Từ một dòng nước nhỏ, nước hòa vào với nước tươi mát rơi từ trên trời và nước thấm vào đất để tạo nên một dòng suối nhỏ cứ chảy mãi xuống cho tới khi, một dòng sông ra đời.”

Tôi nhận xét đây là một câu lỗi cú pháp, khi người dịch đã không xây dựng được câu văn với các thành phần rõ ràng.

Bằng tư duy ngôn ngữ của một cựu học sinh (lớp song ngữ Pháp - Anh, Trường trung học phổ thông chuyên Vĩnh Phúc - tác giả chú thích) được 9 điểm Ngữ văn kì thi đại học, cùng với tiếng Pháp trình độ DALF C1, tiếng Anh IELTS 6.5, tôi đã hình dung câu này trong ngôn ngữ khác.

Người đọc (ở trình độ của tôi) hoàn toàn có thể hiểu câu trên như thế này:

Trạng ngữ: “Từ một dòng nước nhỏ”; mệnh đề chính (1): “nước hòa vào với (nước tươi mát rơi từ trên trời “và” nước thấm vào đất); mệnh đề tiếp theo (2): “để tạo nên một dòng suối nhỏ cứ chảy mãi xuống cho tới khi, một dòng sông ra đời”.

Các đoạn văn bản trong bản tiếng Việt cuốn "Bí mật của nước", tác giả Masaru Emoto. (Ảnh do tác giả cung cấp)

Bản dịch sai và dở

Với mong muốn hiểu rõ ngữ liệu đề thi, tôi đã tìm ra bản tiếng Anh của cuốn sách (Bí mật của nước, Masaru Emoto, Nhà xuất bản Lao động, 2019, trang 90-93 – tác giả). Sự thật... không có gì bất ngờ, vì bản dịch sai và dở.

Nguyên văn câu tiếng Anh như sau: “From a tiny spring, water merges with other water fallen fresh from the sky and water permeating the soil to form a small stream that makes its downward until, eventually, a river is born.”

Phân tích cú pháp:

Cụm trạng từ: “From a tiny spring”; mệnh đề (1): “water merges with other water fallen fresh from the sky and water permeating the soil”.

Cấu trúc: “water” (chủ ngữ) + “merges” (động từ chính) + “with” + noun (1) và noun (2)

Noun (1): “water fallen fresh from the sky” => mệnh đề quan hệ ở dạng câu bị động và được rút gọn thành quá khứ phân từ.

Noun (2): water permeating the soil => mệnh đề quan hệ ở dạng câu chủ động và được rút gọn còn V-ing. Sau đó đến các thành phần còn lại.

Tức là ở đây có 3 nguồn nước tạo nên “stream”: nước từ suối nguồn (spring); nước mưa từ trên trời (water fallen...); nước ngầm trong lòng đất (water permeating...).

Chấm bài thi tốt nghiệp Ngữ văn năm nay, có thầy cô nào gặp lại văn của mình?

Từ đó, ta có thể dịch lại cả câu như sau:

“Từ những khe nứt dưới lòng đất trào lên dòng nước mát lạnh và tinh khiết. Từ một dòng suối nhỏ, nước hoà cùng với nguồn nước thanh mát từ trên trời rơi xuống và nguồn nước ngấm trong lòng đất. Tất cả cùng tạo nên một dòng chảy nhỏ, chảy mãi xuống nơi thấp hơn cho đến khi cho ra đời một dòng sông.”

Có thể nhận thấy, dịch giả đã dịch “word-by-word”, để nguyên từng từ, từng dấu câu trong bản tiếng Anh rồi chuyển ngữ sang tiếng Việt.

Nhắc lại lời của cố Giáo sư Cao Xuân Hạo, “dịch thuật sát từng chữ là cách tốt nhất để dịch sai và dịch dở”, tôi hoàn toàn có thể khẳng định rằng, đoạn trích này là một bản dịch vừa sai vừa dở. Ngoài những câu văn như đã phân tích, bản dịch có một số lỗi sai nữa.

Trách nhiệm của ban ra đề thi

Trong cuốn sách, vấn đề của đoạn văn trên thuộc về mặt dịch thuật. Nhưng trong đề thi, nó đã trở thành vấn đề của tiếng Việt. Không biết vì lý do gì mà người ra đề không nhìn ra được sự trúc trắc, mâu thuẫn, mập mờ,... trong việc xây dựng câu văn?

Vì không nhìn ra nên không tìm hiểu lại bản trích tiếng Anh, và đưa một đoạn văn được dịch vừa sai vừa dở vào đề thi tốt nghiệp trung học phổ thông?

Giáo sư Trần Đình Sử đã từng nói, “để đọc hiểu văn bản đó cần phải bắt đầu từ kênh chữ, từ đọc hiểu từ ngữ, câu văn, cách biểu đạt mà suy ra nội hàm hình tượng và ý nghĩa, không nên bắt đầu từ kênh hình tượng một cách tiên nghiệm ...”.

Thế nhưng, ngữ liệu này khiến thí sinh đọc mà không hiểu thì không có gì để cảm thụ cả. Rất tiếc, thí sinh vừa phải cố đọc, cố hiểu, cố cảm thụ một đoạn văn mà sai ngay từ câu văn, cách biểu đạt.

(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.