Chính sách ưu đãi đối với nhà khoa học và kỹ sư trẻ tài năng giúp mở rộng cơ hội cho nhân tài trẻ

Chính phủ ban hành Nghị định số 263/2025/NĐ-CP quy định chi tiết và hướng dẫn một số điều của Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo về cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của tổ chức khoa học và công nghệ công lập, nhân lực, nhân tài và giải thưởng trong lĩnh vực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Nghị định có hiệu lực từ 14/10/2025.

Trong đó, Nghị định quy định rõ ràng tiêu chuẩn và nhiều chính sách ưu đãi đối với nhà khoa học trẻ tài năng, kỹ sư trẻ tài năng.

Tiêu chí công nhận nhà khoa học trẻ tài năng dưới 35 tuổi

Điều 39, 40, Nghị định quy định tiêu chuẩn nhà khoa học trẻ tài năng, kỹ sư trẻ tài năng như sau:

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Quang Huy - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Nano, Đại học Phenikaa cho rằng, tiêu chí trong Nghị định quy định đối với nhà khoa học trẻ tài năng và kỹ sư trẻ tài năng khá rõ ràng, bám sát thông lệ quốc tế như gắn công nhận tài năng với bài báo quốc tế, sáng chế, công nghệ và hiệu quả tác động về mặt kinh tế - xã hội.

Quy định về tuổi, tiêu chí của kỹ sư trẻ tài năng là hoàn toàn phù hợp vì sau khi tốt nghiệp đại học họ thường ở độ tuổi 22-23 tuổi và có tới 12-13 năm để tiếp cận, phấn đấu cũng như chứng tỏ bản thân. Còn với nhà khoa học trẻ tài năng, quy định dưới 35 tuổi là rất khắt khe so với quy định chung của thế giới.

Tại Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, các nước ở châu Âu, Viện Hàn lâm Khoa học trẻ toàn cầu (Global Young Academy - GYA), Quỹ Phát triển khoa học và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) đều quy định nhà khoa học trẻ có độ tuổi dưới 40 tuổi.

Để đạt học vị tiến sĩ, nhà khoa học trẻ sau khi tốt nghiệp đại học thường phải mất tối thiểu từ 4-6 năm học sau đại học. Ngoài ra, họ có thể phải trải qua khoảng 1-3 năm làm nghiên cứu sau tiến sĩ (postdoc). Trong khoảng thời gian này, dù họ có công trình nghiên cứu tiêu biểu nhưng vẫn bị ảnh hưởng bởi sự hướng dẫn của cố vấn hoặc nhóm nghiên cứu, chưa thể hiện được rõ năng lực độc lập trong việc xin dự án hay tổ chức nghiên cứu.

Cùng bàn về vấn đề này, Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Trường Thịnh - Viện trưởng Viện Công nghệ Thông minh và Tương tác, Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh cho rằng, việc xây dựng tiêu chí cho nhà khoa học trẻ tài năng và kỹ sư trẻ tài năng là bước tiến quan trọng, thể hiện sự quyết tâm của Nhà nước trong việc phát hiện, bồi dưỡng, trọng dụng thế hệ kế cận.

Các tiêu chí định lượng như công bố quốc tế, sáng chế, giải thưởng là cần thiết, bởi chúng tạo ra chuẩn mực rõ ràng, minh bạch để đánh giá năng lực. Tuy nhiên, từ thực tiễn tại các trường/viện nghiên cứu thì con số này chưa đủ để phản ánh toàn diện giá trị và tiềm năng của nhà khoa học hay kỹ sư trẻ.

Bên cạnh thành tích học thuật, cần bổ sung tiêu chí về khả năng sáng tạo, tính độc lập trong nghiên cứu, năng lực triển khai dự án ứng dụng thực tiễn, tinh thần đổi mới sáng tạo, khả năng dẫn dắt nhóm nghiên cứu cũng như mức độ đóng góp cho doanh nghiệp và cộng đồng. Những tiêu chí này mới thực sự phản ánh đúng tinh thần “tài năng trẻ” trong bối cảnh Việt Nam đang cần người dám nghĩ, dám làm và có khả năng tạo ra tác động xã hội.

Cần xây dựng chính sách dài hạn để tài năng trẻ trong khoa học và công nghệ yên tâm cống hiến

Điều 39, 40, Nghị định quy định chính sách ưu đãi với nhà khoa học trẻ tài năng, kỹ sư trẻ tài năng như sau:

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Quang Huy, khó khăn hiện nay của Việt Nam trong việc thu hút và giữ chân nhân lực khoa học, kỹ sư trẻ tài năng tập trung vào 5 nhóm yếu tố chính.

Thứ nhất, mức lương và phụ cấp ở viện/trường đại học công lập còn khá thấp, khó cạnh tranh với doanh nghiệp tư nhân hoặc nước ngoài. Cơ sở hạ tầng nghiên cứu như phòng thí nghiệm, thiết bị, nguồn lực hỗ trợ thường thiếu đồng bộ, ít nguồn tài trợ nghiên cứu khiến nhà khoa học trẻ khó phát triển năng lực nghiên cứu độc lập.

Thứ hai, cơ hội nghề nghiệp thiếu rõ ràng, lộ trình thăng tiến, tiêu chí đánh giá và cơ chế cho người trẻ tài năng chưa thực sự rõ ràng.

Thứ ba, đối với nhà khoa học, hệ thống đánh giá còn nặng về số lượng công bố, chưa thực sự chú trọng đến chất lượng.

Thứ tư, thiếu cơ chế thương mại hóa và chia sẻ lợi ích sản phẩm nghiên cứu.

Thứ năm, nhiều nhà nghiên cứu trẻ tài năng được đào tạo ở nước ngoài không muốn trở về hoặc sau khi về thường chuyển sang khu vực tư nhân/nước ngoài do mức lương và môi trường làm việc hấp dẫn hơn.

Vì vậy, chính sách ưu tiên trọng dụng trên là bước tiến lớn, tiệm cận với thông lệ quốc tế. Chính sách này tạo điều kiện để nhà khoa học trẻ nhanh chóng tiếp cận vị trí nghiên cứu chính, có cơ hội làm chủ nhiệm đề tài (PI) và tham gia khởi nghiệp khoa học và công nghệ. Mặc dù vậy, để thực sự trở thành động lực mạnh mẽ, chính sách cần mở rộng tiêu chí, bổ sung gói hỗ trợ tài chính cho nghiên cứu độc lập, đồng thời xây dựng cơ chế minh bạch trong quản lý sở hữu trí tuệ và phòng thí nghiệm.

Bên cạnh đó, nên xây dựng chính sách dài hạn để hỗ trợ cuộc sống như mức thu nhập cạnh tranh, hỗ trợ nhà ở, điều kiện làm việc để nhà khoa học, kỹ sư trẻ yên tâm cống hiến trong môi trường công lập.

Đồng quan điểm, Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Trường Thịnh đánh giá: "Theo tôi, những chính sách ưu tiên trong Nghị định đã đề cập đúng nhu cầu thiết yếu của đội ngũ nhà khoa học và kỹ sư trẻ hiện nay. Việc được tiếp nhận làm việc tại tổ chức khoa học công lập, được bố trí ở vị trí nghề nghiệp cao hơn hay được ưu tiên tham gia chương trình sau tiến sĩ ở trong và ngoài nước thể hiện rõ sự tin tưởng và kỳ vọng của Nhà nước đối với thế hệ trí thức kế cận".

Theo thầy Thịnh, tại điểm a, Khoản 2, Điều 41, nhân tài thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản, được bảo đảm kinh phí sử dụng phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia, cơ sở nghiên cứu công nghệ cao, hoặc trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia là rất thiết thực, giúp người trẻ tiếp cận hạ tầng hiện đại, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh và hội nhập quốc tế.

Mặc dù có nhiều điểm mới tích cực nhưng để chính sách thực sự tạo động lực, cần đảm bảo cơ chế thực thi minh bạch, công bằng và đi kèm chế độ đãi ngộ cạnh tranh. Nếu chỉ ưu tiên về thủ tục mà thiếu điều kiện sống, môi trường làm việc thuận lợi thì hiệu quả sẽ hạn chế. Do đó, cần song hành cả chính sách vật chất và tinh thần. Khi có sự hỗ trợ toàn diện, thế hệ nhà khoa học và kỹ sư trẻ sẽ tự tin dấn thân, sáng tạo cũng như đóng góp lâu dài cho sự phát triển đất nước.

Tuyển chuyên gia, nhà khoa học bằng ký hợp đồng trực tiếp thuận lợi cho CSGDĐH ra sao?

Ngoài ra, để chính sách thực sự khả thi và tạo đột phá cần có cơ chế mở và linh hoạt hơn. Thực tế nhiều bạn trẻ tài năng, có công trình sáng tạo và sản phẩm ứng dụng rõ rệt, nhưng lại không đáp ứng đủ điều kiện về bằng cấp theo quy chuẩn, dẫn đến nguy cơ bỏ sót nhân tài.

Vì vậy, tiêu chí cần được mở rộng theo hướng đa chiều, coi trọng kết quả nghiên cứu, tác động thực tiễn và khả năng đổi mới sáng tạo thay vì chỉ dựa vào văn bằng. Cùng với đó, Nhà nước nên xây dựng hệ thống thẩm định minh bạch, với sự tham gia của chuyên gia độc lập trong và ngoài nước, đồng thời hình thành quỹ hỗ trợ rủi ro sáng tạo để khuyến khích thử nghiệm ý tưởng mới.

Việc gắn kết viện nghiên cứu - đại học - doanh nghiệp và mở rộng trao đổi học thuật quốc tế cũng rất cần thiết, nhằm giúp nhà khoa học, kỹ sư trẻ vừa được rèn luyện trong môi trường toàn cầu, vừa quay trở lại đóng góp cho đất nước.

Nếu có thể thực hiện được những nội dung trên, chính sách sẽ không chỉ là ưu đãi trên giấy, mà thực sự trở thành động lực để nhân tài trẻ phát triển toàn diện và tạo ra giá trị đột phá cho khoa học công nghệ Việt Nam.

Trong khi đó, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Nano, Đại học Phenikaa cho rằng, cần xây dựng lộ trình từ 3-5 năm kèm theo đánh giá giữa kỳ để duy trì động lực làm việc và phát huy tài năng. Không chỉ vậy, cần có các gói tài trợ đủ lớn, phân bổ theo cơ chế cạnh tranh và gắn trực tiếp với từng cá nhân.