Sau hơn 30 năm hình thành và phát triển, các đại học vùng đã có những đóng góp quan trọng cho sự phát triển kinh tế - xã hội của từng khu vực và cả nước.
Đại học vùng có chức năng đào tạo, nghiên cứu khoa học và công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực, phục vụ cộng đồng. Điều này đã được khẳng định rõ tại Điều 2, Thông tư số 10/2020/TT-BGDĐT ngày 14/05/2020 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về quy chế tổ chức và hoạt động của đại học vùng và các cơ sở giáo dục đại học thành viên.
Trong bối cảnh hiện nay, một số chuyên gia giáo dục cho rằng mô hình đại học đa lĩnh vực (gồm đại học quốc gia, đại học vùng) cần được tái thiết toàn diện để phù hợp với thông lệ quốc tế. Đồng thời, đòi hỏi người đứng đầu phải có tầm nhìn, năng lực và bản lĩnh để dẫn dắt hệ thống vận hành hiệu quả, bảo đảm chất lượng và phát huy được vai trò, sứ mệnh của đại học vùng.
Đại học vùng chỉ nên là một thực thể pháp lý thống nhất để bảo đảm vận hành thông suốt
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Lê Đông Phương - chuyên gia giáo dục đại học, nguyên cán bộ nghiên cứu của Viện Khoa học giáo dục Việt Nam chia sẻ, trong cơ cấu của đại học vùng có các trường đại học thành viên, trường thuộc, các khoa, phân hiệu, trung tâm,...
Trong đó, trường đại học thành viên trong mô hình đại học vùng đang hoạt động như các trường đại học độc lập khi có con dấu và tài khoản riêng. Còn các trường thuộc thì không có con dấu, tài khoản riêng và hoạt động theo cơ chế chung của đại học vùng. Chính sự khác biệt này đã phần nào tạo nên độ phức tạp trong vận hành hệ thống và trong mối quan hệ giữa đại học vùng với các đơn vị thành viên, cũng như trong quan hệ với các tổ chức chính trị - xã hội bên ngoài đại học vùng.
Theo Tiến sĩ Lê Đông Phương, tái cơ cấu tổ chức đại học vùng theo mô hình quản trị tập trung, song song với đó là phân quyền học thuật thì sẽ phù hợp với thông lệ quốc tế. Bởi, đối với một đại học, dù có quy mô lớn đến đâu cũng chỉ nên là một thực thể pháp lý thống nhất để bảo đảm vận hành thông suốt và hiệu quả.
“Thống nhất được mô hình tổ chức bên trong đại học vùng, việc xã hội nhìn nhận và hiểu về đại học vùng sẽ đơn giản hơn rất nhiều. Đặc biệt, khi thống nhất mô hình quản trị tập trung, cùng với phân quyền học thuật, các đơn vị bên trong đại học vùng sẽ cùng nhau hoạt động với tâm lý như một phần của đại học, thay vì mạnh ai nấy đi như hiện nay”, Tiến sĩ Lê Đông Phương bày tỏ.
Cùng bàn về nội dung này, Giáo sư, Tiến sĩ Đặng Ứng Vận - nguyên Phó Chủ tịch Hội đồng Khoa học Văn phòng Chính phủ chia sẻ, mô hình đại học đa lĩnh vực là hình thái phổ biến trên thế giới mà chúng ta có thể thấy ở Hoa Kỳ, Anh, Hàn Quốc, Trung Quốc, Singapore, Indonesia,... Còn ở Việt Nam, khái niệm “đại học đa lĩnh vực” xuất hiện từ các năm 1993, 1994, gắn với sự ra đời của hai đại học quốc gia và ba đại học vùng, hình thành trên cơ sở tập hợp nhiều trường đại học chuyên ngành cùng đóng trên một địa bàn. Tuy nhiên, cũng chính vì đặc điểm này lại khiến cho đại học đa lĩnh vực ở nước ta chưa trở thành một chỉnh thể thống nhất, chưa đúng nghĩa là đại học theo xu hướng chung của quốc tế.
Chưa kể, việc trường đại học thành viên trong đại học vùng có đầy đủ tư cách pháp nhân và hoạt động không khác so với các trường đại học không thuộc đại học vùng đã khiến tính liên kết và điều phối trong toàn hệ thống đại học vùng chưa đạt được như kỳ vọng.
Khi phân tích về mô hình đại học, Giáo sư Đặng Ứng Vận cho rằng, cần phân biệt rõ hai tầng, gồm: quản trị và quản lý. Trong đó, tầng quản trị là nơi hoạch định chính sách lớn, chiến lược dài hạn, vậy nên không thể bị ràng buộc bởi tư duy nhiệm kỳ. Ngược lại, tầng quản lý là cấp thực thi, xử lý các công việc hàng ngày, cũng như kế hoạch ngắn hạn, trung hạn và thậm chí có cả dài hạn.
Từ cách tiếp cận đó, theo thầy Vận, nếu tái cấu trúc bên trong đại học vùng, chúng ta phải xác định rõ ràng, đại học vùng cần tập trung vào chức năng quản trị, nghĩa là hoạch định chiến lược, còn các đơn vị bên trong đại học vùng sẽ thực hiện công tác quản lý, điều hành thực tiễn. Khi đó, bộ máy bớt tầng nấc, tránh chồng chéo, đồng thời đảm bảo sự thống nhất trong chiến lược phát triển chung thay vì tình trạng như hiện nay - “đại học vùng và các đơn vị thành viên mỗi bên đều tự đặt ra chiến lược riêng, dẫn đến thiếu đồng bộ và thiếu mục tiêu phát triển chung”, thầy Vận nói.
Cũng theo Giáo sư Vận, sau khi những văn bản luật mới về giáo dục đại học được thông qua, cơ quan quản lý nhà nước cần sớm có hướng dẫn nhằm thể chế hóa các quy định cho đại học vùng hoạt động thống nhất và hiệu quả.
“Đại học vùng cần được xem như nhân tố quyết định việc thúc đẩy phát triển kinh tế vùng. Khi không còn hội đồng trường (dự kiến từ 1/1/2026), thì vai trò của đảng ủy phải được phát huy mạnh mẽ. Quan trọng hơn cả là sau khi dự thảo Luật Giáo dục đại học (sửa đổi) được thông qua, Chinh phủ và các bộ, ngành cần có thêm những hướng dẫn rõ ràng và cụ thể hóa đối với đại học vùng", Giáo sư Vận chia sẻ.
Người đứng đầu đại học vùng phải là nhà quản trị giỏi
Việc tái thiết cấu trúc bên trong đại học vùng đã trở thành một yêu cầu cấp bách, nhằm hướng tới sự thống nhất trong tổ chức và mô hình quản trị. Quá trình này cũng cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về cơ cấu nhân sự, đặc biệt là phải lựa chọn được đội ngũ lãnh đạo có năng lực phù hợp với mô hình đại học vùng sau tái cấu trúc.
“Người đảm nhận vị trí bí thư đảng ủy kiêm giám đốc đại học vùng phải có tư duy bao quát, chiến lược, nhìn xa trông rộng thì mới có thể giúp xác định đúng vị thế của đại học vùng trong thị trường lao động, lựa chọn mũi nhọn nghiên cứu khoa học phù hợp, cũng như định hướng tốt hoạt động phục vụ cộng đồng gắn với đặc trưng kinh tế - văn hóa xã hội của vùng lãnh thổ.
Người đứng đầu đại học vùng phải là nhà quản trị giỏi, ngoại giao tốt, có bản lĩnh tập hợp, và phát huy được trí tuệ, sức mạnh của tập thể.
Bên cạnh đó, đại học vùng đào tạo đa ngành, đa lĩnh vực nên thường quy tụ nhiều nhà khoa học đầu ngành. Do vậy, vai trò của người đứng đầu càng phải biết điều hòa lợi ích, biết kết nối và không vị lợi, không mưu cầu lợi ích cho riêng bản thân”, thầy Vận chia sẻ.
Việc thực hiện dân chủ trong lãnh đạo đại học vùng có thể phát huy sức mạnh tập thể. Tuy nhiên, theo thầy Vận, trong những thời điểm then chốt, nhất là khi tập thể còn lúng túng, chưa có hướng đi rõ ràng, người đứng đầu phải dám nghĩ và dám quyết. Hay nói cách khác, khả năng vạch ra tầm nhìn chiến lược và định hướng của người đứng đầu đại học vùng trở thành yếu tố quyết định, giúp các đơn vị thành viên không "nuôi" tư tưởng muốn "ly khai" khỏi đại học vùng, hay phát triển một cách rời rạc.
“Người đứng đầu đại học vùng cần vừa có năng lực quản trị, vừa có tầm nhìn để dẫn dắt tổ chức đi đúng hướng, phát huy được trí tuệ và sức mạnh của cả tập thể trong mọi hoạt động. Đồng thời, cũng là nhà ngoại giao trong việc kết nối cơ sở với địa phương, với các bộ, ngành, vì mục tiêu phát triển giáo dục và đào tạo”, Giáo sư Đặng Ứng Vận chia sẻ.
Còn theo Tiến sĩ Lê Đông Phương, người đứng đầu đại học vùng trước hết phải là người có uy tín khoa học, đồng thời cũng là nhà quản trị giỏi mới có thể “đủ tầm” điều hành đại học vùng.
Song, đại học vùng đào tạo đa lĩnh vực nên chúng ta cũng không quá kỳ vọng rằng người đứng đầu đại học vùng phải là “siêu nhân” về mặt học thuật, nghĩa là phải giỏi ở tất cả các lĩnh vực mà đại học vùng đào tạo. Vị trí này cần người có trình độ khoa học nhưng quan trọng nhất vẫn phải là người có năng lực quản trị, có khả năng điều hành hệ thống các đơn vị bên trong đại học vùng”, Tiến sĩ Lê Đông Phương chia sẻ.
Các đại học vùng có quy mô lớn, với hàng chục nghìn người học, hàng ngàn giảng viên,... do đó, người đứng đầu đại học vùng sau khi được tái cấu trúc phải có tầm nhìn chiến lược, biết cách dẫn dắt. Chúng ta có thể coi đây là năng lực cốt lõi của người đứng đầu để xây dựng và vận hành hệ thống đại học vùng hiệu quả. Đặc biệt, Tiến sĩ Lê Đông Phương nhấn mạnh, người đứng đầu đại học vùng phải có khả năng cân đối, hài hòa các mối quan hệ trong nội bộ đại học, cũng như với các cơ quan quản lý hành chính, tổ chức khoa học và công nghệ bên ngoài.
