Có một câu nói cũ nhưng vẫn còn nguyên giá trị: “Không phải ai giỏi cũng làm được thầy”. Câu nói ấy như một lời nhắc, rằng nghề giáo không chỉ là một công việc đòi hỏi tri thức, mà còn là hành trình của trái tim, của nhân cách, của niềm tin vào con người và tương lai.
Trong thời điểm mà chính sách nhà giáo được quan tâm hơn, nghề giáo có thêm sức hút, cũng là lúc chúng ta cần cùng nhau nhìn sâu hơn vào câu hỏi: Điều gì làm nên một người thầy đúng nghĩa?
Trong phạm vi bài viết này, tác giả xin được chia sẻ vài suy ngẫm về tố chất và tư chất của nhà giáo - hai yếu tố tưởng như gần nhau nhưng thực ra bổ sung, nuôi dưỡng lẫn nhau, và cùng tạo nên nền tảng bền vững của nghề dạy học.
Tố chất – hạt giống tự nhiên của nghề giáo
Tố chất là những khả năng, tính cách và thiên hướng bẩm sinh giúp một người phù hợp hơn với nghề. Giống như cây muốn ra hoa đẹp cần giống tốt, nghề giáo cũng cần một số tố chất từ bên trong. Có thể khái quát mấy đặc điểm nổi bật như sau:
Một là, khả năng giao tiếp và thuyết phục: Nhà giáo không chỉ truyền đạt kiến thức, mà còn phải chạm đến tâm hồn người học, giúp họ tin, hiểu và muốn bước tiếp.
Hai là, tính kiên nhẫn: Trong lớp học, không phải mọi học trò đều tiến bộ cùng tốc độ. Người thầy có tố chất sẽ kiên nhẫn chờ đợi, điều chỉnh và khích lệ.
Ba là, tư duy tích cực: Một người thầy mang năng lượng lạc quan sẽ truyền cho học trò niềm tin vào bản thân, ngay cả khi họ đang gặp khó khăn.
Bốn là, khả năng quan sát và thấu cảm: Tố chất này giúp thầy cô nhận ra những thay đổi nhỏ ở học trò, từ đó kịp thời hỗ trợ.
Tố chất không phải là “có hoặc không”, mà là mức độ. Có người có sẵn rất nhiều, có người chỉ một phần. Nhưng thiếu hẳn những hạt giống này, hành trình làm thầy sẽ vất vả hơn rất nhiều.
Tư chất – hoa trái của rèn luyện và trải nghiệm
Nếu tố chất là hạt giống, thì tư chất chính là cây trưởng thành, ra hoa kết trái. Tư chất không chỉ dựa vào bẩm sinh mà được hình thành qua quá trình học tập, rèn luyện, trải nghiệm nghề. Tư chất của nhà giáo thường gắn với một số yếu tố như:
Một là, nền tảng tri thức vững vàng: Người thầy cần có kiến thức sâu và rộng, nhưng quan trọng hơn là khả năng kết nối kiến thức với đời sống.
Hai là, đạo đức nghề nghiệp: Sự công bằng, trung thực, tôn trọng học trò và đồng nghiệp.
Ba là, triết lý giáo dục rõ ràng: Hiểu và tin vào mục tiêu giáo dục là phát triển toàn diện con người – hướng tới Chân, Thiện, Mỹ.
Bốn là, tinh thần học hỏi suốt đời: Thế giới thay đổi liên tục, người thầy chỉ có thể dẫn dắt khi chính mình không ngừng tiến bộ.
Năm là, bản lĩnh và kiên trì: Đối diện với áp lực, thay đổi, và cả những thử thách trong lớp học, tư chất giúp người thầy đứng vững và tìm giải pháp.
Nếu tố chất là “cái mình có từ khi bước vào nghề”, thì tư chất là “cái mình bồi đắp mỗi ngày để ở lại và tiến xa hơn với nghề”.
Khi chỉ có một yếu tố sẽ chưa đủ
Một người có nhiều tố chất nhưng thiếu tư chất – ví dụ, có khả năng ăn nói, giàu năng lượng, nhưng thiếu kiến thức sâu, thiếu triết lý giáo dục – thì sẽ giống một ngọn lửa sáng nhưng chóng tắt.
Ngược lại, người có tư chất (kiến thức, đạo đức, triết lý) nhưng lại không có tố chất phù hợp (thiếu kiên nhẫn, khó giao tiếp, không thấu cảm) thì dễ gặp rào cản trong việc kết nối với học trò.
Vì thế, nghề giáo đòi hỏi sự hòa quyện giữa tố chất và tư chất. Một người thầy đúng nghĩa là người vừa có nền tảng thiên hướng phù hợp, vừa không ngừng rèn luyện để hoàn thiện bản thân.
Những câu chuyện thời nay
Hiện nay, có ba hiện tượng đang diễn ra song song, đặt ra nhiều suy nghĩ về tố chất và tư chất của nhà giáo:
Thứ nhất, định hướng nghệ sĩ tham gia giảng dạy ở phổ thông tức là nghệ sĩ sẽ mang trải nghiệm và “ngón nghề” vào lớp học. Họ truyền cảm hứng mạnh mẽ, giúp học trò yêu nghệ thuật không chỉ qua sách vở. Tuy nhiên, nếu thiếu kỹ năng sư phạm, thiếu triết lý giáo dục, việc giảng dạy dễ trở thành buổi chia sẻ cá nhân hơn là một quá trình giáo dục trọn vẹn. Do đó, cần bồi dưỡng tư chất sư phạm cho nghệ sĩ, để họ vừa truyền nghề, vừa gieo được giá trị nhân văn.
Thứ hai, hiện tượng người học chọn vào sư phạm chỉ vì chính sách. Chính sách nhà giáo được cải thiện là điều đáng mừng. Nhưng nếu chỉ vì chế độ đãi ngộ mà chọn nghề, trong khi không yêu nghề, không có tố chất phù hợp, thì rất dễ dẫn đến việc dạy học hình thức, thiếu nhiệt huyết. Điều này không ai mong muốn. Cần có những hình thức tuyển chọn, đánh giá đầu vào và định hướng nghề nghiệp để có người thực sự phù hợp mới gắn bó lâu dài.
Thứ ba, hiện tượng có nhiều người giỏi kiến thức nhưng chưa yêu nghề. Có những người học rất giỏi, nhưng chưa tìm thấy niềm vui trong việc dạy người khác. Nếu vào nghề, họ sẽ gặp áp lực tâm lý và đôi khi truyền năng lượng tiêu cực cho học trò. Thực thế, kiến thức là rất cần, nhưng tình yêu nghề mới chính là động lực bền bỉ.
Làm sao để vun bồi cả tố chất và tư chất?
Điều đáng mừng là cả hai yếu tố - tố chất và tư chất - đều có thể phát triển, nếu chúng ta nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của chúng và có chiến lược phù hợp.
Con đường ấy cần bắt đầu từ định hướng nghề nghiệp rõ ràng ngay từ phổ thông, giúp học sinh hiểu biết đầy đủ, toàn diện về cả hệ thống nghề nghiệp cũng như các tố chất, tư chất cần thiết để lựa chọn đúng đắn hơn.
Bên cạnh đó, cũng cần xây dựng quy định tuyển chọn sinh viên sư phạm dựa trên nhiều tiêu chí, không chỉ xét điểm thi mà còn chú trọng một số tiêu chí đặc thù.
Trong quá trình công tác, giáo viên bắt buộc phải được bồi dưỡng thường xuyên cả về kiến thức mới, phương pháp giảng dạy hiện đại, và các kỹ năng mềm thiết yếu. Đồng thời, cũng cần nuôi dưỡng tinh thần tự học để mỗi nhà giáo đều biết lắng nghe, học hỏi từ đồng nghiệp, học trò và từ chính cuộc sống.
Điều cũng rất quan trọng là, giáo viên rất cần được kết nối chặt chẽ với cộng đồng, tham gia các hoạt động xã hội, các dự án giáo dục, qua đó mở rộng tầm nhìn, làm giàu vốn sống và trở thành những người truyền cảm hứng, sống trách nhiệm với xã hội và với người học.
Cùng nhau giữ và làm đẹp hơn nghề giáo
Nghề giáo vốn là nghề gieo hạt, và mỗi người thầy chính là người gieo. Chất lượng của hạt giống phụ thuộc vào cả tố chất lẫn tư chất. Khi cả hai cùng hội tụ, hạt giống không chỉ nảy mầm khỏe mạnh mà còn cho mùa quả ngọt bền lâu.
Trong bối cảnh hôm nay, những ai quan tâm và chung tay làm giáo dục đều đáng trân trọng. Nhưng để dạy học đúng nghĩa, chúng ta cần nhiều hơn là tình yêu và nhiệt huyết; cần sự chăm lo từ khâu định hướng, đào tạo, bồi dưỡng đến sử dụng và đãi ngộ, để mỗi người thầy thực sự vững vàng cả năng lực lẫn nhân cách.
Bởi lẽ, khi người thầy đủ tố chất và tư chất, học trò sẽ trưởng thành vững vàng, xã hội sẽ gặt hái những mùa vàng tri thức và nhân cách. Và đó cũng là lúc chúng ta cùng nhau giữ gìn, bồi đắp và làm rạng rỡ hơn nghề cao quý này – để hạt giống hôm nay trở thành rừng cây vững chãi của ngày mai.
