Chương trình giáo dục phổ thông 2018 bậc trung học phổ thông đã được triển khai qua ba năm học.
Người viết là giáo viên nhận thấy, sách giáo khoa Ngữ văn bậc trung học phổ thông của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đang dần khẳng định những ưu điểm vượt trội.
Với vai trò là một giáo viên trực tiếp giảng dạy, người viết thấy rằng, hai bộ sách giáo khoa: Chân trời sáng tạo và Kết nối tri thức với cuộc sống không chỉ đáp ứng yêu cầu của Chương trình mới mà còn mang lại những thay đổi tích cực trong việc dạy và học ở môn Ngữ văn.
Chú trọng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh
Một trong những ưu điểm nổi bật nhất của cả hai bộ sách giáo khoa Chân trời sáng tạo và Kết nối tri thức với cuộc sống là sự tập trung vào việc phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh, đặc biệt là rèn luyện bốn kỹ năng cốt lõi: Đọc, Viết, Nói, Nghe theo định hướng Chương trình.
Đây là yếu tố cốt lõi, phản ánh đúng tinh thần của Chương trình giáo dục phổ thông 2018, chuyển từ việc truyền thụ kiến thức đơn thuần sang phát triển năng lực toàn diện cho người học.
Các bài học trong cả hai bộ sách đều được thiết kế một cách khoa học, hướng đến việc hình thành và phát triển những kỹ năng này thông qua các hoạt động thực hành đa dạng và có tính ứng dụng cao trong thực tiễn, chẳng hạn nghe, nói.
Rèn kỹ năng đọc hiểu cho học sinh theo đặc trưng thể loại
Sự đổi mới rõ nét nhất trong việc phát triển kỹ năng đọc là việc hướng dẫn học sinh đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại.
Điều này có nghĩa là, học sinh được trang bị phương pháp và tư duy để tiếp cận các loại văn bản khác nhau (thơ, truyện, văn nghị luận, văn bản thông tin) với những tiêu chí và cách thức phân tích riêng biệt.
Thay vì đọc hiểu một cách chung chung, các em được học cách nhận diện, phân tích cấu trúc, ngôn ngữ và ý nghĩa của từng loại văn bản dựa trên những đặc trưng thể loại riêng.
Chẳng hạn, sách giáo khoa Ngữ văn 10, bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, khi đọc hiểu thơ trữ tình, sách tập trung vào các yếu tố như chủ thể trữ tình, vần, nhịp, từ ngữ, hình ảnh.
Đến lớp 11, mức độ phức tạp được nâng cao hơn với việc đi sâu vào yếu tố tượng trưng, cấu tứ – những khía cạnh đòi hỏi khả năng cảm thụ và phân tích sâu sắc hơn về thi ca của người học.
Dạy viết theo quy trình khoa học
Cả hai bộ sách giáo khoa đều đặc biệt chú trọng đến việc khuyến khích học sinh viết theo quy trình. Quy trình này bao gồm các bước rõ ràng: chuẩn bị, tìm ý, lập dàn ý, viết bài, xem lại và chỉnh sửa.
Việc áp dụng quy trình này giúp học sinh không còn cảm thấy mơ hồ hay bế tắc khi đối diện với một bài viết. Thay vào đó, các em được hướng dẫn từng bước một cách khoa học, logic để hình thành tư duy viết mạch lạc, có cấu trúc.
Phương pháp này không chỉ giúp học sinh viết đúng, đủ mà còn khuyến khích sự sáng tạo cá nhân.
Khi đã nắm vững quy trình, các em có thể tự do triển khai ý tưởng của mình, tìm kiếm cách diễn đạt độc đáo mà vẫn đảm bảo tính chặt chẽ và thuyết phục của văn bản.
Rèn luyện tư duy phản biện và tự tin giao tiếp cho học sinh
Kỹ năng nói và nghe trong hai bộ sách giáo khoa được tích hợp thường xuyên trong các tiết học. Học sinh được khuyến khích trình bày ý kiến, thảo luận, tranh biện, nghe và phản hồi trong nhiều ngữ cảnh khác nhau.
Các hoạt động này không chỉ giúp học sinh tự tin hơn trong giao tiếp mà còn giúp các em phát triển khả năng tư duy phản biện – một kỹ năng sống thiết yếu trong thời đại thông tin bùng nổ.
Thông qua các hoạt động nhóm, thảo luận mở, học sinh học cách lắng nghe ý kiến của người khác, đưa ra lập luận của mình một cách rõ ràng và bảo vệ quan điểm cá nhân một cách có cơ sở.
Điều này không chỉ giúp các em trau dồi khả năng ngôn ngữ mà còn rèn luyện sự tự tin, bản lĩnh khi đứng trước đám đông và trong các tình huống giao tiếp thực tế.
Ngữ liệu đa dạng, phong phú và tính mở
Một ưu điểm khác không thể không nhắc đến của hai bộ sách giáo khoa của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam là sự đa dạng, phong phú về ngữ liệu và tính mở.
Bên cạnh những tác phẩm kinh điển, bắt buộc phải học như "Truyện Kiều" (Nguyễn Du), "Tuyên ngôn Độc lập" (Hồ Chí Minh),… cả hai bộ sách đã mạnh dạn đưa vào nhiều tác phẩm mới, gần gũi với đời sống hiện đại, và phù hợp với tâm lí lứa tuổi học sinh.
Ví dụ, trong Ngữ văn 12 bộ Kết nối tri thức với cuộc sống, học sinh có cơ hội tiếp cận những tác phẩm như "Nỗi buồn chiến tranh" (Bảo Ninh), "Muối của rừng" (Nguyễn Huy Thiệp),...
Những tác phẩm này không chỉ mang giá trị văn học mà còn chứa đựng những thông điệp nhân văn sâu sắc, giúp học sinh mở rộng tầm nhìn, phát triển cảm xúc và tư duy.
Đặc biệt, ưu điểm lớn của hai bộ sách là khuyến khích sử dụng các văn bản ngoài sách giáo khoa trong việc ra đề kiểm tra.
Việc lấy ngữ liệu ngoài sách giáo khoa là một bước tiến quan trọng, giúp học sinh không bị bó hẹp trong khuôn khổ những bài học đã có.
Các em được tiếp cận nhiều loại hình văn bản khác nhau, từ đó mở rộng kiến thức, trau dồi khả năng đọc hiểu, phân tích và có cái nhìn đa chiều về cuộc sống.
Đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá
Không chỉ đổi mới về nội dung, hai bộ sách giáo khoa của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam còn là đòn bẩy quan trọng để đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá ở các nhà trường phổ thông.
Đây là sự chuyển mình từ một nền giáo dục truyền thụ kiến thức một chiều sang một môi trường học tập lấy học sinh làm trung tâm.
Hai bộ sách giáo khoa này khuyến khích giáo viên chuyển từ vai trò người truyền đạt kiến thức sang người tổ chức các hoạt động học tập đa dạng.
Các hoạt động như làm việc nhóm, thảo luận, thuyết trình, và thực hiện dự án học tập được chú trọng.
Kéo theo sự đổi mới trong phương pháp dạy học là sự thay đổi trong cách thức kiểm tra, đánh giá. Việc kiểm tra, đánh giá không còn phụ thuộc vào việc học thuộc lòng văn mẫu mà tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết vấn đề.
Các đề kiểm tra thường sử dụng ngữ liệu (ngữ liệu đọc hiểu văn bản; ngữ liệu tác phẩm văn học/văn bản thông tin/văn bản nghị luận) ngoài sách giáo khoa, đòi hỏi học sinh phải có năng lực phân tích, tổng hợp và bày tỏ quan điểm cá nhân một cách sáng tạo và thuyết phục.
Ví dụ, trong bộ sách Chân trời sáng tạo, các bài tập thường có tính mở, khuyến khích học sinh tự tìm tòi, sáng tạo hay bày tỏ quan điểm cá nhân.
Tương tự, bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống cũng chú trọng các hoạt động thảo luận, tranh biện, giúp học sinh rèn luyện kỹ năng nói và tư duy phản biện.
Đây là những kỹ năng vô cùng cần thiết để các em trở thành những công dân có khả năng suy nghĩ độc lập, đưa ra quyết định đúng đắn và tham gia tích cực vào đời sống xã hội.
Nhìn chung, qua ba năm triển khai Chương trình môn Ngữ văn bậc trung học phổ thông, có thể khẳng định rằng hai bộ sách giáo khoa Ngữ văn của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đã và đang phát huy hiệu quả tích cực.
Hy vọng rằng, những ưu điểm này sẽ tiếp tục được phát huy, góp phần xây dựng một thế hệ học sinh Việt Nam toàn diện về tri thức, kỹ năng và phẩm chất.
(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.
