Vừa qua, Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn đã có văn bản trả lời kiến nghị của cử tri một số địa phương gửi đến trước kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV. Trong đó, có ý kiến cử tri đề nghị Bộ Giáo dục và Đào tạo có bộ sách giáo khoa chung áp dụng cho học sinh trên cả nước cho phù hợp với điều kiện thực tế - xã hội hiện nay. Văn bản trả lời của Bộ trưởng Giáo dục và Đào tạo đã nêu rõ các căn cứ cho việc thực hiện một chương trình, nhiều sách giáo khoa.
Người viết là giáo viên trung học phổ thông xin chia sẻ đôi điều từ góc nhìn của một người trong cuộc. Đầu tiên người viết thấy, chủ trương “một chương trình, nhiều sách giáo khoa” là rất đúng đắn. Bởi vì, đây kết quả của quá trình nghiên cứu, thảo luận và ban hành nghị quyết của Đảng, Quốc hội và Chính phủ suốt hơn mười năm qua.
Cụ thể, năm 2013, Nghị quyết 29-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục nhấn mạnh “đa dạng hóa học liệu, xã hội hóa biên soạn sách giáo khoa, mỗi môn học có một hoặc một số sách đạt chuẩn”.
Cùng với đó, Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội về đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông được tái khẳng định qua Kết luận 91-KL/TW (năm 2024) của Bộ Chính trị và đang được triển khai thông qua Nghị quyết 51/NQ-CP (2025) của Chính phủ.
Ngoài ra, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành Thông tư 25/2020/TT-BGDĐT và Thông tư 27/2023/TT-BGDĐT quy định việc lựa chọn sách giáo khoa trong cơ sở giáo dục phổ thông để các tỉnh, thành phố hoặc trường phổ thông lựa chọn sách giáo khoa sử dụng trong nhà trường.
Hành lang pháp lý vững chắc và xu hướng quốc tế
Việc chuyển đổi sang mô hình nhiều bộ sách giáo khoa không phải là một thử nghiệm hay một ý tưởng bột phát. Đó là một sự lựa chọn chiến lược, được xây dựng trên nền tảng pháp lý vững chắc và sự học hỏi từ kinh nghiệm quốc tế.
Các căn cứ như đã nêu ở trên đã tạo hành lang pháp lý vững chắc cho việc triển khai chủ trương này. Trên thực tế, việc áp dụng mô hình "một chương trình, nhiều sách giáo khoa" được nhiều nước có nền giáo dục tiên tiến trên thế giới đã và đang áp dụng mô hình này một cách hiệu quả trong nhiều thập kỷ qua.
Cụ thể, hệ thống giáo dục Nhật Bản cho phép các nhà xuất bản tư nhân biên soạn sách giáo khoa dựa trên chương trình khung quốc gia. Các trường học và giáo viên có quyền lựa chọn bộ sách phù hợp nhất với triết lý giáo dục và đặc điểm học sinh của mình.
Tương tự, Hàn Quốc cũng áp dụng mô hình đa dạng sách giáo khoa. Chính phủ thiết lập các tiêu chuẩn và chương trình giảng dạy, sau đó các nhà xuất bản sẽ cạnh tranh để tạo ra các bộ sách đáp ứng những tiêu chuẩn đó.
Hay Pháp cũng cho phép các nhà xuất bản khác nhau biên soạn sách giáo khoa với cách tiếp cận và minh họa đa dạng, tạo sự phong phú trong học liệu bên cạnh một chương trình quốc gia thống nhất
Hoặc tại Mỹ, việc lựa chọn sách giáo khoa thường được thực hiện ở cấp bang hoặc cấp học khu, với hàng trăm nhà xuất bản cung cấp các tài liệu học tập khác nhau, tạo nên một thị trường cạnh tranh cao và đa dạng lựa chọn.
Những ví dụ này cho thấy mô hình nhiều bộ sách giáo khoa hoàn toàn có thể vận hành hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục thông qua sự cạnh tranh lành mạnh và khả năng đáp ứng nhu cầu cụ thể của từng địa phương, từng nhóm học sinh.
Tại sao không thể quay lại bộ sách giáo khoa duy nhất?
Thứ nhất, khi chỉ có một đơn vị biên soạn và phát hành sách giáo khoa, sẽ không có động lực cạnh tranh để cải tiến, nâng cao chất lượng nội dung và hình thức trình bày.
Điều này dễ dẫn đến sự trì trệ, bảo thủ và thiếu linh hoạt trong học liệu. Sách giáo khoa sẽ không được cập nhật thường xuyên, thiếu tính đa dạng trong phương pháp tiếp cận kiến thức.
Thứ hai, các địa phương trên cả nước có sự đa dạng về văn hóa, kinh tế - xã hội, và điều kiện học tập giữa các vùng miền khác nhau.
Từ các trường học ở vùng núi cao khó khăn, vùng sâu vùng xa thiếu thốn đến các đô thị lớn với cơ sở vật chất hiện đại, nhu cầu và điều kiện học tập của học sinh là rất khác biệt.
Bộ sách giáo khoa duy nhất khó có thể đáp ứng đồng đều tất cả những nhu cầu này, dẫn đến việc học sinh ở một số vùng sẽ khó tiếp thu hoặc không phát huy hết năng lực của các em.
Thứ ba, tiếp tục duy trì bộ sách của Nhà nước (thực chất do một doanh nghiệp Nhà nước giao thực hiện) có thể sẽ quay trở lại câu chuyện trước khi đổi mới giáo dục là "độc quyền sách giáo khoa" như từng gây trăn trở trước đây.
Trong khi đó, việc xã hội hóa cho phép nhiều nhà xuất bản cạnh tranh biên soạn, Nhà nước chỉ cần đóng vai trò kiểm định và quản lý chất lượng.
Thứ tư, giáo dục hiện đại không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức mà còn phải hình thành kỹ năng tư duy phản biện, khả năng tự học và sáng tạo cho người học.
Điều này khó đạt được nếu mọi học sinh đều học theo một khuôn mẫu cứng nhắc, thiếu linh hoạt từ bộ sách duy nhất.
Sự đa dạng trong cách trình bày kiến thức, các ví dụ minh họa và các dạng bài tập từ nhiều bộ sách khác nhau sẽ khuyến khích học sinh suy nghĩ đa chiều, so sánh, phân tích và tự hình thành kiến thức cho bản thân.
Thay lời kết
Việc quay lại mô hình sách giáo khoa cũ (một bộ sách) theo người viết không những đi ngược xu thế quốc tế mà còn không thúc đẩy được việc nâng cao chất lượng.
Điều cần làm hiện nay là hoàn thiện cơ chế triển khai, tăng cường minh bạch, và nâng cao năng lực quản lý của các cấp. Để làm tốt những điều này, theo người viết, cần tập trung vào một số giải pháp chủ yếu sau đây.
Thứ nhất, tăng cường tập huấn, bồi dưỡng giáo viên nhằm giúp giáo viên nắm vững Chương trình mới, hiểu rõ triết lý của từng bộ sách để có thể lựa chọn và sử dụng hiệu quả, linh hoạt, đảm bảo chuẩn đầu ra cho học sinh dù học bất kỳ bộ sách nào.
Thứ hai, kiểm soát chất lượng biên soạn, thẩm định và sử dụng sách giáo khoa để đảm bảo không có tiêu cực, lợi ích nhóm chen chân vào quá trình này.
Thứ ba, trong các kỳ thi tuyển sinh, thi tốt nghiệp trung học phổ thông, cần có ngân hàng đề thi đa dạng, linh hoạt, đánh giá đúng năng lực học sinh dựa trên chuẩn kiến thức, kỹ năng của chương trình.
Nhìn chung, theo quan điểm của người viết, chủ trương "một chương trình, nhiều sách giáo khoa" là một bước đi tất yếu và đúng đắn, phù hợp với xu thế phát triển của giáo dục hiện đại.
Vậy nên, chúng ta cần kiên định với mục tiêu đã định, khắc phục những tồn tại bằng các giải pháp đồng bộ và hiệu quả, để nền giáo dục Việt Nam thực sự vươn tầm, đáp ứng yêu cầu của sự phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới.
Tài liệu tham khảo:
https://giaoduc.net.vn/bo-gddt-tra-loi-kien-nghi-cua-cu-tri-ve-day-them-hoc-them-va-sach-giao-khoa-post253220.gd
https://vnexpress.net/cac-nuoc-dung-nhieu-bo-sach-giao-khoa-nhu-the-nao-4643150.html
https://tuoitre.vn/cac-nuoc-thuc-hien-nhieu-bo-sach-giao-khoa-ra-sao-20230817083638033.htm
(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.
