Chuyển các trường đại học sang phi lợi nhuận lúc này là không tưởng

Xung quanh câu chuyện về Đại học phi lợi nhuận và lợi nhuận hiện nay, nhiều quan điểm chưa rõ, có người nói rằng ở Việt Nam chưa có đại học phi lợi nhuận hoặc ngược lại. Bài viết sau đây của TS. Lê Trường Tùng – Hiệu trưởng Trường ĐH FPT (Phó Chủ tịch Hiệp hội các trường Đại học, Cao đẳng ngoài công lập Việt Nam) sẽ phần nào làm sáng tỏ những băn khoăn trên.

Cơ sở pháp lý cho một Đại học phi lợi nhuận ở Việt Nam

Để một trường đại học là phi lợi nhuận, trước hết nó phải là một tổ chức phi lợi nhuận như nhiều tổ chức phi lợi nhuận khác. Hiện nay Việt nam không có quy định riêng về việc thành lập và quản lý hoạt động của các tổ chức phi lợi nhuận, cho nên cũng chưa có nền tảng pháp lý rõ ràng cho việc này. 

Sau gần 40 năm mở cửa cho kinh tế tư nhân phát triển, Việt Nam hiện nay cũng không ít người có tài sản cá nhân hàng trăm triệu – thậm chí hàng tỷ USD, và tôi tin rằng không thiếu người có tâm với đất nước, không thiếu người có tâm với giáo dục. Chính việc thiếu một khung pháp lý mạch lạc là một trong các nguyên nhân hạn chế tiến trình hình thành các trường đại học tư phi lợi nhuận thực sự tại Việt nam từ các nguồn quyên góp, hiến tặng. 

Việc chuyển đổi các trường tư hiện nay (cả dân lập và tư thục) ở Việt Nam thành đại học phi lợi nhuận nói chung là không tưởng, nó chỉ có thể xảy ra hoặc là tại các trường được quản lý hoàn toàn bởi một cá nhân, một gia đình – để việc chuyển đổi không gây mâu thuẫn với các cổ đông khác - hoặc tìm ra ai đó đứng ra mua lại toàn bộ một trường đại học hiện có rồi chuyển nó sang phi lợi nhuận – nhưng ngay cả tìm được người bỏ tiền thì việc mua cổ phần của từng cổ đông cũng là việc đau đầu vì cổ đông có người muốn bán có người không, rồi giá cả thế nào, bộ máy quản lý sắp tới ra sao - sẽ làm nản lòng ai đó có tiền và có tâm.

Tuy nhiên xem kỹ lại các quy định pháp lý hiện nay của Việt nam, nếu biết khéo vận dụng (hoặc “lách luật”, hoặc đề nghị cơ quan quản lý nhà nước sửa đổi quy định một chút để khỏi phải lách) – tôi thấy là đủ để có thể thành lập một trường đại học phi lợi nhuận đảm bảo đồng thời được các mong muốn: Có cơ chế huy động được các khoản đóng góp, hiến tặng - các khoản hiến tặng của tổ chức, cá nhân kể cả sau khi trường đã hoạt động đều được miễn thuế thu nhập doanh nghiệp hoặc thuế thu nhập cá nhân; Hoạt động phi lợi nhuận thực sự, tức không còn cơ chế chia lợi nhuận cho cổ đông; Có cơ chế quản lý theo dạng Hội đồng bình đẳng, dân chủ; Nguồn hiến tặng và tài sản của trường được quản lý không bị tư nhân hóa ngược lại sau này, thậm chí ngay cả khi giải thể trường vì một lý do nào đó; Có nền tảng để phát triển với định hướng tốt và có bộ máy lãnh đạo, lực lượng giảng viên tâm huyết. 

Phương thức thực hiện

Phương thức để thực hiện việc này là thành lập một Quỹ Xã hội – chẳng hạn với tên gọi là “Quỹ Đại học Phi lợi nhuận Việt Nam” – và vận động đóng góp hiến tặng cho quỹ này. Quỹ sẽ được thành lập theo Nghị định số 30/2012/NĐ-CP của Chính phủ ngày 12/4/2012 về tổ chức hoạt động của các quỹ xã hội, quỹ từ thiện. Tiền có thể do cá nhân, tổ chức đóng góp, hiến tặng - với mục tiêu ban đầu là đủ tiền để thành lập một trường đại học và đưa vào hoạt động. 

Tiền đóng góp, hiến tặng cho Quỹ Đại học Phi lợi nhuận sẽ được tính là chi phí hợp lý trước khi tính thuế thu nhập doanh nghiệp theo Khoản 2 Điều 6 Thông tư 78/2014/TT-BTT của Bộ Tài chính ngày 18/6/2014, và miễn thuế thu nhập cá nhân theo Khoản 3 Điều 9 Thông tư 111/2013/TT-BTT của Bộ Tài chính ngày 15/8/2013. Các khoản lợi nhuận sau này của qũy (nếu có) sẽ không chia cho những người đóng góp quỹ (điều 4 Nghị định 30/2012/NĐ-CP), và sau này nếu vì lý do gì đó mà quỹ giải thể thì tài sản sẽ thuộc về xã hội (điều 39 Nghị định 30/2012/NĐ-CP).

Quỹ có Hội đồng điều hành do những người sáng lập quỹ bầu ra, và hội đồng tiếp theo sẽ do những người sáng lập hoặc hội đồng nhiệm kỳ trước giới thiệu (Điều 23 Nghị định 30/2012/NĐ-CP). Chi phí cho điều hành của quỹ mỗi năm không qua 5% số tiền huy động được trong năm (Điều 34 Nghị định 30/2012/NĐ-CP). Dự kiến sau một năm vận động, Quỹ sẽ đủ tiền để đứng ra thành lập trường đại học và đóng vai trò cổ đông duy nhất của trường. 

Trường đại học này sẽ không phải nộp thuế trong quá trình hoạt động vì mọi lợi nhuận nếu có đều không chia cho ai và được giữ lại để phát triển trường (Điều 66, Luật Giáo dục Đại học). Quỹ sẽ thành lập ra Hội đồng Quản trị của trường ĐH, và Hội đồng Quản trị trường ĐH sẽ lựa chọn Hiệu trưởng.

Một số vấn đề cần tháo gỡ

Theo quy định hiện nay, mỗi trường đại học tối thiểu phải do 3 cổ đông góp vốn (Điều 7, Quyết định 61/2009/QĐ-TTg, Điều 1 Quyết định 63/2011/QĐ-TTg). Để Quỹ có thể thành lập trường ĐH với một cổ đông duy nhất, đề nghị Chính phủ bỏ đi quy định này trong Quy chế đại học tư thục, hoặc Quỹ sẽ “lách luật” bằng cách thành lập ra 3 tổ chức khác và 3 tổ chức này góp vốn thành lập trường. 
Cũng theo quy định hiện nay, mỗi trường đại học để được thành lập cần có vốn 250 tỷ đồng không kể đất đai (Điều 3 Quyết định 64/2013/QĐ-TTg). Để trường phi lợi nhuận sớm hoạt động, đề nghị chính phủ cho phép hoạt động với số vốn 5 năm đầu có thể theo định mức đầu tư 100 triệu đồng/sinh viên và sẽ tăng vốn theo tiến độ tăng sinh viên. 

Một trở ngại nữa hiện nay là quy định đến 2015 không thành lập trường đại học mới, từ 2016 đến 2020 chỉ thành lập trường thay thế các trường bị sáp nhật, giải thể (Khoản 5, Điều 3 Quyết định số 37/2013/QĐ-TTg). Đề nghị Chính phủ bỏ đi rào cản này. Cuối cùng, để thuận lợi cho trường hoạt động, không tốn nguồn lực cho các hoạt động không mang lại giá trị gia tăng cho trường, đề nghị cho trường được làm những gì mà luật pháp không cấm và được tự chủ tối đa trong hoạt động - những gì không nhất thiết phải xin thì các cơ quan quản lý nhà nước đừng bắt trường cứ phải xin mới được thực hiện. 

Hiện thực hay viển vông?

Có viển vông không với ước mơ 2 năm tới có một trường ĐH Việt Nam thực sự phi lợi nhuận, mở đường cho các trường đại học phi lợi nhuận khác? 

Sẽ là rất là khích lệ nếu mỗi một đồng huy động cho Quỹ Đại học Phi lợi nhuận này được nhà nước góp thêm một đồng. Đã có người cam kết sẽ huy động 2,5 tỷ đồng cho qũy này nếu nhà nước góp số tiền tương tự- để đủ số tiền tối thiểu cần có ban đầu là 5 tỷ thành lập Quỹ theo Điều 12 Nghị định 30/2012/NĐ-CP. 

Cũng sẽ rất khích lệ nếu có địa phương nào đồng ý cấp 30ha đất sạch cho trường ở vị trí phù hợp. Cũng sẽ là rất khích lệ, nếu như thay cho việc huy động đóng góp rộng rãi, trước mắt có một cá nhân nào đó góp một khoản đủ lớn để thành lập trường. Cá nhân này có quyền đặt tên cho Quỹ, đặt tên cho Trường, và tên này sẽ không thay đổi trong quá trình hoạt động sau này nếu không được cá nhân hoặc người được thừa kế, ủy quyền của cá nhân này đồng ý. Các cá nhân đóng góp khác sẽ được đặt tên cho các hạng mục, công trình khác trong trường.

Để vận hành trường cần các cán bộ có tâm, có tầm. Một trường đại học thực sự phi lợi nhuận có định hướng hoạt động tốt, nền tảng tài chính vững vàng sẽ là nơi thu hút tập hợp các cán bộ quản lý và giảng viên có năng lực. Đã từng tham gia thành lập và xây dựng ĐH FPT 8 năm qua và với sự lớn mạnh của ĐH FPT hiện nay, tôi nghĩ mình có thể bàn giao vị trí lãnh đạo ĐH FPT cho các cá nhân khác để tham gia xây dựng quỹ, xúc tiến các thủ tục thành lập và tham gia Ban lãnh đạo nhiệm kỳ đầu của trường ĐH Phi lợi nhuận này nếu như được Quỹ tín nhiệm. 

Thay cho ngồi chờ đợi một hành lang pháp lý, thay cho việc tranh luận, thậm chí xung đột về đại học lợi nhuận và phi lợi nhuận, thay cho việc ngồi mơ về một Havard, một ĐH Stanford Việt Nam - nên chăng là cùng nhau bắt tay ngay vào hành động.