Một trong vấn đề được nhiều giáo viên, chuyên gia Toán học nêu ra là lo ngại việc nhiều học sinh chỉ tập trung ghi nhớ mẹo giải trắc nghiệm mà không hiểu tại sao công thức đó đúng, không hiểu bản chất của bài toán. Điều này không chỉ làm giảm hứng thú học tập, mà còn gây bất bình đẳng trong đánh giá năng lực học sinh giữa các vùng miền, khi học sinh vùng nông thôn, vùng khó khăn thường khó tiếp cận các tài liệu luyện thi chất lượng. Hơn nữa, việc thiếu tư duy sáng tạo và ứng dụng thực tiễn khiến học sinh khó đáp ứng nhu cầu của các ngành STEM, ảnh hưởng đến chất lượng nguồn nhân lực trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế sâu rộng.
Quá lạm dụng hình thức trắc nghiệm kìm hãm sự sáng tạo của học sinh
Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Anh Minh – tác giả sách giáo khoa Toán lớp 11, 12 và chuyên đề học tập Toán lớp 11 thuộc bộ sách Kết nối tri thức và cuộc sống (Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam) cho biết, hình thức trắc nghiệm hiện đang là lựa chọn phổ biến và hiệu quả trong kiểm tra, đánh giá ở nhiều quốc gia, nhờ khả năng tiết kiệm thời gian và nguồn lực.
Tuy nhiên, hình thức trắc nghiệm chỉ phù hợp với việc kiểm tra các kiến thức cơ bản, mang tính sàng lọc đối với học sinh đại trà. Đối với những nội dung có tính chất chuyên sâu, đòi hỏi tư duy cao, việc kiểm tra tự luận cần được ưu tiên hơn. Bởi khác với tính nhanh gọn của trắc nghiệm, hình thức tự luận cho phép giáo viên nhìn nhận toàn diện năng lực tư duy, khả năng lập luận và giải quyết vấn đề của học sinh, từ đó phân loại chính xác và phát hiện những học sinh có tố chất nổi bật.
Theo thầy Minh, hiện nay, một bộ phận giáo viên đang lạm dụng hình thức kiểm tra trắc nghiệm hoặc quá chú trọng vào việc luyện kỹ thuật, mẹo làm bài cho học sinh. Cách dạy này khiến học sinh không hiểu được bản chất vấn đề và không phát huy được năng lực thật sự của bản thân.
Nguyên nhân của thực trạng này xuất phát một phần từ áp lực thành tích của giáo viên, dẫn đến việc nhiều thầy, cô chỉ tập trung vào kết quả, thay vì chú trọng đến việc dạy học đúng với tinh thần và mục tiêu giáo dục.
Ngoài ra, việc tập trung luyện các dạng bài mẫu và mẹo làm bài đang khiến học sinh bị “gò bó” trong khuôn khổ những bài toán quen thuộc, dẫn tới tư duy thụ động, thiếu sáng tạo. Học sinh thường né tránh hoặc bỏ qua những dạng bài mới, tình huống lạ, từ đó năng lực Toán học bị kìm hãm. Trong khi đó, điều các em thực sự cần ở môn Toán là một “chìa khóa vạn năng” có thể mở được nhiều “ổ khoá” – tức khả năng vận dụng kiến thức đã học để giải quyết vấn đề, dạng toán trong nhiều trường hợp khác nhau.
Cùng chung ý kiến, Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Tiến Sơn - Nguyên trưởng Khoa Toán, Trường Đại học Đà Lạt, hiện là giảng viên Khoa Toán, Trường Đại học Đà Lạt cho biết, tình trạng lạm dụng hình thức trắc nghiệm trên thực tế đã và đang tạo ra những ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng tư duy của học sinh, sinh viên.
“Qua quá trình giảng dạy, tôi cho rằng, trước khi hình thức thi trắc nghiệm được áp dụng rộng rãi, học sinh, sinh viên có khả năng tư duy và lập luận có phần tốt hơn. Tuy nhiên, sau một thời gian dài triển khai hình thức trắc nghiệm, nhiều học sinh, sinh viên hiện nay không thể giải quyết được các bài toán đòi hỏi sự vận dụng lý luận, mặc dù những bài toán này không quá khó.
Nguyên nhân xuất phát từ việc học sinh, sinh viên thiếu hụt một nền tảng kiến thức và kỹ năng tư duy logic cần thiết để phân tích và giải quyết vấn đề. Họ chỉ quen với việc chọn đáp án có sẵn mà không được rèn luyện khả năng suy luận, từ đó mất đi sự chủ động trong việc tìm kiếm lời giải. Nếu việc quá lạm dụng trắc nghiệm để kiểm tra, đánh giá lâu dài, sẽ khiến nhiều học sinh, sinh viên học tủ, học lệch, hạn chế khả năng tự nghiên cứu và tư duy phản biện của các em”, thầy Sơn bày tỏ.
Cũng theo thầy Phạm Tiến Sơn, việc dạy học sinh theo hướng chỉ chú trọng mẹo mực và kỹ thuật giải bài không chỉ ngăn cản phát triển năng lực học Toán, mà còn gây ra những ảnh hưởng lớn đến chất lượng của nguồn nhân lực Toán học của đất nước, đặc biệt khi hiện nay các lĩnh vực khoa học cơ bản đang ít người theo đuổi.
Nếu học sinh chỉ được dạy các mẹo làm bài để đối phó với thi trắc nghiệm, mà không được trang bị nền tảng kiến thức vững vàng, họ sẽ khó có đủ năng lực để làm những việc đòi hỏi tư duy sâu và sáng tạo.
Mặt khác, chính giáo viên cũng đang dần mất đi khả năng tư duy sáng tạo giảng dạy khi họ chỉ lặp đi lặp lại những phương pháp dạy mẹo mực này.
Cùng bàn về vấn đề này, thầy Nguyễn Bá Hoàng - giáo viên môn Toán, Trường Trung học phổ thông Chuyên Lào Cai (tỉnh Lào Cai) cho hay, việc lạm dụng hình thức trắc nghiệm và chỉ tập trung vào việc tìm đáp án đúng đang là vấn đề nổi cộm, cần nhanh chóng khắc phục nếu muốn phát triển văn hóa dạy và học Toán.
Thầy Nguyễn Bá Hoàng, giáo viên môn Toán, Trường Trung học phổ thông Chuyên Lào Cai (tỉnh Lào Cai). Ảnh: NVCC.
"Nếu quá lạm dụng trắc nghiệm, không dạy Toán theo cách tiếp cận căn bản, lấy kiến thức làm trọng tâm, học sinh sẽ dần mất đi sự hứng thú với môn Toán. Cùng với đó, thay vì hiểu bản chất và vai trò của Toán trong cuộc sống, học sinh chỉ học những kỹ thuật và mẹo mực để chọn được đáp án đúng. Điều này làm thui chột khả năng tư duy sáng tạo của học sinh, vì các em chỉ quan tâm đến kết quả cuối cùng là đáp án đúng, mà không đào sâu vào cách thức giải quyết vấn đề. Từ đó, học sinh không còn động lực để tìm tòi những phương pháp giải mới, độc đáo và dần thiếu đi những kỹ năng cần thiết của một người học Toán thực thụ. Đặc biệt hơn, học sinh sẽ không thấy được ứng dụng thực tiễn của Toán học trong chính cuộc sống của các em", thầy Hoàng bày tỏ.
Đề thi nên có thêm nhiều bài toán thực tế để tránh lạm dụng trắc nghiệm, mẹo mực
Theo quan điểm của thầy Nguyễn Bá Hoàng, nhằm đảm bảo sự công bằng và đánh giá đúng năng lực học sinh, đề thi môn Toán cần được xây dựng theo hướng tăng cường các bài toán thực tế. Từ đó, buộc học sinh phải vận dụng kiến thức một cách linh hoạt, thay vì chỉ áp dụng các kỹ thuật giải nhanh hay mẹo mực mà không hiểu bản chất của bài toán.
Học sinh lớp 12, Trường Trung học phổ thông Chuyên Lào Cai (tỉnh Lào Cai) trong một buổi học ôn thi tốt nghiệp. Ảnh: NVCC.
Ngoài ra, để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập môn Toán, thầy Hoàng cho rằng, việc bồi dưỡng kiến thức và nghiệp vụ cho giáo viên đóng vai trò quan trọng. Ngoài việc cập nhật chuyên môn thường xuyên, giáo viên cần được tập huấn về việc ứng dụng công nghệ thông tin, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) trong bối cảnh chuyển đổi số tác động đến ngành giáo dục nói chung và việc dạy học nói riêng. Từ đó, giúp giáo viên có thêm kiến thức, công cụ để thiết kế bài giảng môn Toán mang tính sáng tạo và phù hợp với xu thế thời đại.
Đối với học sinh, các em cần xác định mục tiêu học tập môn Toán rõ ràng. Đồng thời, học thực chất, chủ động và tích cực nghiên cứu các dạng toán mới.
Ngoài ra, học sinh cần học để hiểu được bản chất của bài toán. Bởi ngay cả khi dùng công cụ hay thiết bị hỗ trợ, các em vẫn phải hiểu rõ bản chất bài toán mới có thể sử dụng các công cụ đó một cách hiệu quả. Đây cũng là yêu cầu của các kỳ thi hiện nay, vốn đang hướng đến việc đánh giá năng lực và tư duy, đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tiễn.
Trong khi đó, theo Tiến sĩ Phạm Anh Minh, với xu hướng đổi mới trong cách ra đề thi môn Toán hiện nay, việc dạy học theo kiểu luyện mẹo, học tủ sẽ dần bị hạn chế. Do đó, giáo viên cần chủ động thay đổi phương pháp, tạo điều kiện để học sinh phát triển tư duy và năng lực thực sự.
“Trước đây, đề thi thường cho sẵn phương trình, học sinh chỉ cần dựa vào phương trình để giải. Nhưng hiện nay, đề yêu cầu học sinh phải tự mô hình hóa tình huống thực tế để thiết lập phương trình – một kỹ năng không thể luyện bằng mẹo, bởi mỗi bài toán thực tế là một ngữ cảnh khác nhau. Học sinh cần biết đọc, hiểu và lựa chọn mô hình phù hợp. Khi đã có mô hình, việc giải toán trở nên đơn giản hơn nhờ sự hỗ trợ của công nghệ như máy tính cầm tay.
Ngoài ra, điều quan trọng nhất là giáo viên phải giúp học sinh hiểu kiến thức và biết vận dụng vào thực tiễn, thay vì dừng lại ở việc luyện giải bài mẫu. Việc dạy học cần hướng tới phát triển tư duy tổng quan, khả năng thích ứng và sáng tạo. Nếu chỉ dạy theo dạng bài và kỹ thuật, học sinh sẽ ngại đối mặt với kiến thức mới hay các dạng bài mới. Vì vậy chúng ta nên chuyển từ dạy để thi sang dạy để hiểu và vận dụng, từ đó phát huy đúng năng lực của các em”, thầy Minh phân tích.
Tiến sĩ Phạm Anh Minh nhấn mạnh, chất lượng dạy và học môn Toán hiện nay đang đối mặt với nhiều thách thức, trong đó có việc thời lượng học trên lớp còn hạn chế. Khi học sinh không có đủ thời gian để thẩm thấu kiến thức và luyện tập một cách hiệu quả, việc chuẩn bị cho các kỳ thi cũng như phát hiện, bồi dưỡng học sinh có năng khiếu sẽ gặp nhiều khó khăn.
Do đó, để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập môn Toán, theo Tiến sĩ Phạm Anh Minh, giáo viên cần đảm nhiệm vai trò không chỉ là người truyền đạt kiến thức, mà còn phải là người truyền cảm hứng, khơi dậy niềm yêu thích học tập và tạo động lực cho học sinh khám phá môn học. Đặc biệt, điều quan trọng nhất giáo viên nên hướng đến là hướng dẫn, rèn luyện cho học sinh khả năng tự học môn Toán.
Mặt khác, trong bối cảnh công nghệ phát triển mạnh mẽ, học sinh có thể tận dụng nhiều phần mềm và nền tảng học trực tuyến để chủ động tiếp cận kiến thức. Việc tự học không chỉ giúp các em linh hoạt về thời gian, tiết kiệm chi phí, mà còn góp phần hình thành những kỹ năng cần thiết cho tương lai như tư duy độc lập, khả năng tự giải quyết vấn đề và làm việc chủ động.
